Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

O’simliklar assotsiatsiyalarini o’rganishda boshqa usullardan h’am foydalaniladi. 

Kimyoviy  usul  bilan  jamoadagi  ayrim  yoki  umuman  o’simliklarda  u  yoki  bu  mineral  va  organik  moddalarning  to’planishi 

aniqlanadi. 

Fiziologik  usullar  h’am  muh’im  bo’lib,  uning  yordamida  dala  sharoitida  ayrim  olingan  o’simliklarda  yoki  butun 

jamoadagi  o’simliklarda  fiziologik  jarayonlar  o’rganiladi.  Fiziologik  va  kimyoviy  tadqiqotlar  katta  ah’amiyatga  egadir. 

Biogeotsenozda moddalarning va energiyaning aylanishi va akkumulyatsiyasida asosiy rolni fitotsenoz o’ynaydi. 

Hayvonlarni  ekologik  o’rganish.  Hayvonlarni  ekologik  o’rganishning  xarakterli  tomonlaridan  biri,  ularning  oziqlanishini, 

ya’ni oziqa tarkibi va uning komponentlari miqdorini o’rganishdan iborat. Bu ko’rsatkichlar mavsum davomida o’zgarib turadi. 

O’simliklar  kabi  h’ayvonlarni  o’rganishda  h’am  muh’itning  abiotik  sharoitlarini  (kimyoviy  tarkibi,  namlik,  h’arorat, 

yorug’lik darajasi, umuman meteorologik, tuproq va boshqa omillar) va jamoada biotik bog’lanishlar, aloqalarni bilish kerak. 

Hayvon  turlari  populyatsiyalarining  tarkibi,  ularning  tuzilmasi,  miqdori  va  boshqa  ko’rsatkichlar  ko’payish 

dinamikasiga  bog’liqdir.  Bu  masalani  echish  orqali  ko’payish  fenologiyasini,  unga  turli  yosh  h’olatining  katnashishi, 

populyatsiya ko’payishining tezligi h’amda h’amma shu ko’rsatkichlarning biotik va abiotik omillarga bog’liq ekanligini aniqlash 

mumkin. 

Hayvonlarning  turli  mavsum,  h’ayot  bosqichlarida  xulq-atvorini  bilish  h’am  muh’imdir,  chunki  bu  ko’rsatkich  bilan  

populyatsiyalar h’olati, o’zgaruvchan sharoitga ularning moslashish xususiyatlari bog’liqdir. 

Hayvonlarning h’ayot tarzini, ularning  mavsumiy biologik  tsiklini o’rganish uchun ularning  migratsiya  qonuniyatlarini va 

populyatsiyalarning  joylanishini  aniqlash  shartdir.  Buning  uchun  h’ayvonlar  tanasini  belgilashning  turli  yo’llari  mavjuddir. 

(Qushlarda h’alqa osish, tanasiga belgi qo’yish, rangini bo’yash, tanasiga radio uzatgichlarni bog’lab qo’yish va h’.). 

Hayvonlarni  ekologik  o’rganish,  o’simliklar  kabi,  ularda  gaz  almashinishining  jadalligi,  suv  almashinishi,  zaxira  oziq 

moldalarining  to’planishi,  o’sish  jadalligi,  ko’payish  tezligi,  biokimyoviy  jarayonlar  va  boshqa  ko’rsatkichlarni  o’rganishga 

yo’naltirilgandir. 

Organizmlar  sonining  asosiy  ko’rsatkichlari.  Organizmlar  sonini  va  uning  dinamikasini  h’isobga  olib  tekshirishlarning 

asosiy ko’rsatkichlari h’isoblanadi. 

Miqdor  jih’atdan  h’isobga  olish  bo’lishi  mumkin: vizual  (kuz  bilan  chamalab) va  instrumental              (biror-bir  asbob 

yordamida). 

Ekologiyada organizmlar sonining quyidagi asosny ko’rsatkichlari foydalaniladi. 

Turlarning uchrashi. Bu 3 xil h’olatda bo’lishi mumkin: 1. Agar tur 50 % dan ko’p uchrasa konstant turlar. 2. 25 - 50 % 

- ikkinchi darajali turlar. 3. 25 % dan kam uchraydigan turlar tasodifiy turlar deb ataladi. 

Mo’llik.  Bu  tur yoki butun jamoaning  miqdori. O’simlik  assotsiatsiyasini  yozishda  mo’llikni tavsiflash  uchun  5 balli  Xult 

shkalasidan foydalaniladi: 5 - judayam mo’l, 4 - mo’l, 3 - mo’l emas, 2 - kam,   1 - judayam kam. 

Hayvonlarni xisoblashda o’rtacha va bir martali mo’llik farqlanadi. Bunday tekshirishlarda mo’llik ko’pincha ah’oli zichligi 

deb yuritiladi. 

Dominantlik - (nisbatan mo’llik). Bir turning ikkinchi tur ustidan xukmronligi bilan tavsiflanadi. 

Geobotanikada bu ko’rsatkich bilan bir xil h’ajmdagi o’simliklarni o’rganishda foydalaniladi. 

Qoplam - jamoadagi u yoki bu tur bilan (er ustki qismi yordamida) qoplangan maydon. 

Biomassa  -  ma’lum  joydagi  organizmlarning  og’irligi.  O’simlik  biomassasi  -  fitomassa,  h’ayvonlarniki  -  zoomassa  deb 

yuritiladi. 

Miqdor jixatdan h’isoblash yordamida bir martali, boshlang’ich (vegetatsiya davri boshida), oxirgi (vegetatsiya davrining 

oxirida), o’rtacha (qandaydir vaqt davrida - oy, yil) kabi biomassani h’osil qilish mumkin. 

Zichlik  indeksi  -  ma’lum  sharoitda  turlarning  o’rtacha  biomassasi  va  sonini  bog’lovchi  ko’rsatkich.  Yuqoridagi 

aytilganlardan  tashqari  yana  h’osildorlik,  solishtirma  h’osildorlik  kabi  organizmlar  sonini  h’isoblashning  ko’rsatkichlaridan 

foydalaniladi, bu ko’rsatkichlarning h’ammasi nazariy va amaliy jixatdan katta ah’amiyatga egadir. Bular foydali va zararli 

turlarning soni to’g’risida oldindan qisqa va uzoq muddatli ma’lumot olish, tabiiy resurslardan unumli foydalanish va ularni 

muh’ofaza qilish yo’llarini ishlab chiqish imkonini beradi. 

 

2 – asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi: 

Ekologiyada  matematik  modellashtirishning  moxiyatini  ochib  berish,  modellashtirishning  kelajakda  tadqiqotlar  rejasini 

tuzishda kuchli omil sifatidagi ah’amiyatini bayon qilish.  

Hozirgi vaqtda ekologiyada matematik modellashtirish uslublaridan keng foydalanilmoqda.  

Tabiat  yaxlit  bir  tizim  sifatida  qaralib,  uni  o’rganishda  tizimli  uslubdan  foydalaniladi.  Bu  uslubning  metodologik  asosi 

shundan  iboratki,  tabiatning  barcha  komponentlari  fazo  va  vaqtda          bir-birlari  bilan  o’zaro  aloqada  va  rivojlanishda  deb 

qaraladi.  Tabiatni  o’rganishdan  asosiy  maqsad  uning  h’aqiqiy  aks  ettiruvchi  modellar  tizimini  yaratishdan  iboratdir.  Model 

olamdagi muayyan xodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo’lib,  ushbu h’odisani nisbatan oldindan  aytib  berish  imkonini 

beradi.  Odatda  model  so’z  bilan  yoki  grafik  tarzda  ifodalanadi. Ammo  biz  uchun aniq  miqdoriy  ma’lumotlar  kerak  bo’lsa, 

unda statik va qat’iy matematik model bo’lishi lozim. Masalan: h’asharotlar populyatsiyasidagi individlar sonini ma’lum vaqtda 

o’zgarish  imkonini  beradigan  matematik  tasvirlash  biologik  nuqtai  nazardan  maqsadga  muvofiq  h’isoblanadi.  Agarda 

o’rganilayotgan  populyatsiyamiz  zararkunanda  tur  bo’lsa,  unda  model  iktisodiy  ah’amiyatga  h’am  ega  bo’ladi.  Model 

ko’rsatkichlarini  EHMda  ishlab  chiqish  unga  ba’zi  o’zgartirishlarni  kiritish  yoki  avvalgilarni  olib  tashlash,  yangilash  kabi 

imkoniyatlar  yaratadi.  Matematik  modellarni  xisoblash  mashinalari  yordamida  «sozlash»,  takomillashtirish,  xakiqiy  h’odisaga 

yaqinlashtirish mumkin. 

Modellashtirish  jarayoni  umumlashtirish  uchun  ancha  qulay  imkon  beradi,  shuningdek  xodisaning ba’zi  tomonlarini 

aniq ma’lumot bilan to’ldirish yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Model «ishlamay qolsa», ya’ni xakikatga 

uncha to’g’ri kelmasa, EHM tamonidan o’zgartirishlar kiritilishi va yaxshilash zarurligini asoslab beriladi. 

---

 

12 

Model  xaqiqatni  to’g’ri  aks  ettirsa  tajriba  uchun  keng  imkoniyatlar  ochib,  tizimga  yangi  omillarni  kiritish 

vaularningta’sirini aniqlash mumkin bo’ladi. 

Matematik  va  kontseptual  modellar  ajratilib,  kontseptual  model  ma’lum  bir  ekotizimni  ilmiy  tasvirlovchi  sxemalar 

majmui  yoki  tizimi,  jadval,  grafiklar  va  boshqalardan  tashkil  topadi.  Masalan:  energetik  model  bloq  -  sxemalardan  tashkil 

topgan bo’lib, unda bloqlar, h’ar bir bloqdagi energiya zaxirasi h’amda energiyaning h’arakat yo’nalishi kabilar ifodalanadi. 

Matematik  modellar  bir  necha  differentsial  tenglamalar  va  tengsizliklar  yig’indisidan  iborat  bo’lib,  u  yoki  bu  omilning 

ta’sir kuchi o’zgarishini modelning o’zgarishiga qarab oldindan aytib berish mumkin. 

Masalan,  populyatsiyalardagi  murakkab  h’odisalarni  matematik  modellar  yordamida  o’rganmoqchimiz,  ya’ni 

populyatsiyalarning dinamik nazariyasi bilan tanishmoqchimiz. Bunda populyatsiyaning miqdoriy dinamikasi uning jinsiy va yosh 

tuzilmasi,  tashqi  muh’it  ta’siri,  evolyutsiyaning  h’ar  xil  omillari  ta’sirida  o’tadigan  genetik  shakl  va  odamzot  faoliyati 

natijalari  bilan  bog’lab  o’rganiladi.  Jonsiz  olamda  dinamik  jarayonlar  juda  ko’p  uchratiladi,  ularni  modellashtirish  h’am  oson. 

Ammo  tirik  organizmlar  uchun  dinamik  modellar  yaratish  nisbatan  ancha  qiyin.  Shuning  uchun  dinamik  modellar  yaratishdan 

avval statik modellar bilan shug’ullanilgan. O’simlik barglarining joylanish tartibini yoki molyuska chig’anoqlarining tuzilishini 

spiral chiziqlar qonuniyati yordamida tushuntirishga h’arakat qilish statik modellashtirishga misol bo’ladi. 

Dinamik  modellar  shaxsning  o’sishiga  oid  bo’lib,  ularni  1831  yilda  Belgiyalik  olim  Adolf  Ketls  tuzgan  edi.  Model 

voqealikni  aniq  aks  ettirishi,  uning  kelib  chiqish  qonuniyatlarini  saqlab  qolishi  kerak.  Model  tuziganda  biz  individlarning 

tug’ilishi va tirik qolish mexanizmlarini populyatsiyadagi ichki aloqalarga bog’lashimiz, populyatsiya ko’rsatkichlarini esa biotik 

va  abiotik  muh’it  orqali  aniqlashimiz  kerak.  Bundan  tashqari,  individlarning  genetik  xususiyatlari  h’am  muh’im  rol  o’ynaydi. 

Ma’lumki, tabiatda bir jinsli populyatsiya yo’q. 

İndividlar genotipi nasllar soniga, ko’payish jarayoniga katta ta’sir ko’rsatadi. 

Demak, populyatsiyaning h’ar bir guruh’i o’ziga xos ko’payish ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Bu omillarni h’isobga olmay turib 

to’g’ri model tuzish mumkin emas. Matematik modellashtirish biologik va ekologik xodisalarni aniq sharxlash va kelajak tadqiqotlar 

rejasini tuzishda qudratli omil sifatida katta ah’amiyatga egadir.