A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

IV bob. ASOSIY YAPROQBARGLI DARA XT TURLARI
ULARNING BIOEKOLOGIK VA 0 ‘R M 0N C H IL IK
XUSUSIYATLARI VA XALQ X O ‘JA L IG ID A G IA H A M IY A T I
Yaproqbargli daraxtlar yopiq urug‘lilarga tegishli bo‘lib, ular 
o'zining biologik xususiyatlari va rivojlanishi darajasiga ko‘ra ochiq 
uruglilarga nisbatan ancha yuqori mavqega egadir. Ular murakkab 
tuzilgan, fiziologik jarayonlar bo‘lsa, ancha faol boradi va tashqi 
muhitga moslashuvchanligi ham yuqoridir. Ularda turlar paydo b o ‘lishi 
ildamroq kechadi. Yopiq urugiilar mezozoy erasida paydo bo‘lgan va 
tez orada yer yuzida keng tarqalgan. U lar o ‘zgaruvchan tashqi m uhit 
sharoitlariga tez moslasha olgan va boshqa o ‘simlik turlarini siqib 
chiqarganlar. Hozirgi paytda yopiq urug‘lilaming umumiy soni 300000 
turga tengdir va ular hukmronlik mavqelariga egadir. 
Y opiq 
urug‘lilaming maxsus organi - urug‘chi guli borligi bilan ochiq 
uruglilardan farq qiladi. Urug‘chisi urug'langandan keyin unda m eva 
hosil bo'ladi. Yopiq urug‘lilaming guli kosachabarg, tojibarg va gul 
o ‘rindan iborat b o ‘lib, ochiq urug‘lilarda bunday organlari y o ‘q. 
Ulaming urug‘i mevasi ichida joylashadi. K o ‘p turlarining barglari har 
yili to‘kilib tushadi, barglari oddiy va murakkab, odatda yaxshi 
rivojlangan 
sertomir 
barg 
plastinkasidan 
iborat. 
Yaproqbargli 
daraxtlaming ba’zilarida barglari kuchli o ‘zgargan (saksovul, cherkez, 
yulg‘un, qandim). Ba’zi turlarida barglari bir necha yilgacha daraxtda 
turadi (po‘kakli eman, tosh eman, shamshod, lavr), ya’ni ular doimyashil 
o ‘simliklarga kiradi. Yopiq urugiilar turli-tum an sharoitlarda o ‘sib, tez 
ko‘payadi. Ular urug‘dan va vegetativ (qalamchadan, bachkilardan) 
usulda ko‘payadi. Ko‘p daraxtlar kesilgandan so‘ng to‘nkasidan 
bachkilar hosil qiladi. Yopiq uruglilarda o ‘tkazuvchanlik funksiyalarini 
ninabarglilamikidagidek traxeidlar emas, balki tomirlar yoki traxeylar 
bajaradi.
Yopiq u rugiilar ikki pallali va bir pallalilar sinfiga ajratiladi. Ikki 
pallalilar sinfiga ko‘pchilik daraxtlar kiradi. Ulaming murtagida ikkita 
urug‘palla b o iib , murtakdan o ‘q ildiz hosil b o ia d i, guli 4-5 a ’zoli, 
naycha tolalar boglam i ochiq tipda tuzilgan, shunga ko‘ra, ular yon 
tomonga qarab o ‘sadi. Bir pallalilar orasida daraxtlar juda kam, ulam ing 
murtagida bitta urug‘palla boiadi, patak ildiz hosil qiladi, o‘q ildizi

---

b o ‘lmaydi. Guli uch a ’zoli, naycha tolalar bog‘lami yopiq tipda tuzilgan. 
0 ‘rmon xo‘jaligida ikki pallali daraxt turlari muhim ahamiyatga ega.
PISTA D O SH LA R (ANACARDIACEAE) OILASI
Bu oila tarkibida daraxt va butalar bo‘lib, ular tropik va subtropik, 
ayrim turlari mo‘tadil iqlimli mintaqalarda tarqalgan. Tropik mintaqada 
o ‘sadigan turlari doimyashil holda bo‘lishi, bizda o ‘sadiganlari kuzda 
bargini to‘kishi bilan tavsiflanadi. Barcha turlarining po‘stlog‘i smolali 
bo iad i. Eng ko‘p tarqalgan va muhim ahamiyatga ega bo igan 
turkumlari xandon pista, totim va skumpiya turkumlaridir.