Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-h unar ta ’limi ilm iy-m etodik birlashm alari faoliyatin I muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan

1 Bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyoti. Darslik. - T.: « 0 ‘qituvchi»,
2000.110-b.
24

---

B
a
h
o
n
in
g
 
sh
akl
lanishi
Q
ja
N
a
2CG §
O
"O
32
x>
a 3
£
pi
00
60
_o
3
E73
X,
cS
a '!
■9 g
s ^
cd
U-
K
el
a
ja
k
d
a
g
i 
m
ijo
zl
a
m
i 
_ 
S
o
tu
v
ch
il
a
m
in
g
 
b
a
h
o
n
i
m
o
‘l
ja
lla
sh
 
sha
kll
ant
iri
shi

---

Nazorat savollari
1. Bozor va baho, ulamiftg o ‘zaro bog‘liqligi nimalarda ko‘rinadi?
2. Baholami shakllantirish prinsiplari qanday?
3. Baholami shakllantirish mexanizmlarini bilasizmi?
4. Baho turlari va ulaming xususiyatlari nimalardan iborat?
5. Bozor konyunkturasi va bozor omillari.
6. Baholaming shakllanish tarixi.
7. Hozirgi sharoitda baholar.
8. Baholaming o ‘zgarishi va takomillashib borishi.
Adabiyotlar
1.0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T.: «Olzbekiston», 2004.
2. Karimov I. A. 0 ‘zbekiston XXI asiga intilmoqda. — T.: « 0 ‘zbekiston»,
1999.
3.
Ecunoea. B. C. UeHbi h ueH006pa30BaHne. Yqe6HHK. — C.-IL:
2003.
4. Komoea K. E. Teop™ ixeHbi. — M.: 1972.
5. UeHbr 
h
 ueH006pa30BaHHe. Yqe6HMK. / riosn p e* H. K. CajniMxaHOBa. —
M.: «OHHCTaTHH(J)opM», 2004.

---

I ll bob. BAHONING SHAKLLANISH USLUBLARI
3.1. Baho shakllanishining asosiy uslublari
Bozorlarda har bir tovaming o ‘z bahosi bo‘ladi, lekin 
har bir korxona (firma) mustaqil ravishda sotiladigan tovariga 
o ‘zi baho belgilashi mumkin. Agar raqobatchilar ko‘p bo‘lsa, 
korxona bozordagi bahoni hisobga olgan holda bahoni belgilaydi. 
Tovaming xususiyati, firma-sotuvchining mavqeyi va moliya- 
viy qudratiga qarab baholarni shakllantirishda turli uslublardan 
foydalaniladi. Baholarni hisoblash uslublarini tanlashda 
tovaming yangilik darajasi, sifati, tovaming yaroqlilik sikli 
darajasi kabilar ta’sir qiladi. Minimal belgilanadigan baho 
mahsulotning tannarxi bilan, maksimal belgilanishi mumkin 
bo‘lgan baho buyumning noyobliligi bilan aniqlanadi. Raqo- 
batdosh tovarlar va to ‘ldiruvchi tovarlarga odatda o ‘rtacha 
darajadagi baholar belgilanadi. Baholarni shakllantirish 
uslublarini tanlashda ichki cheklashlar (sarflar va foyda) hamda 
tashqi cheklashlami (xarid qobiliyati, raqobatchi tovarlaming 
baholari va boshq.) ham hisobga olish lozim.
Baholarni shakllantirish uslublari asosan uchta guruhda 
o ‘z aksini topadi: xarajat, bozor va ekonometrik uslublari. 
Iqtisodiy islohotlar davrida baholarni shakllantirishda asosan 
quyidagi param etr uslublaridan foydalaniladi: o ‘rtacha 
solishtirma kattalik uslubi, balli baho uslubi, korrelatsion- 
regression tahlil.
0 ‘rtacha solishtirma kattalik uslubida
ishlab chiqarish 
sarflari va bozordagi holat solishtiriladi. Bunda firmaning 
qudratiga qarab ishlab chiqarish sarftarini hisobga olgan holda 
mahsulotni sotish hajmi rejasi aniqlanadi. Ishlab chiqarish
27

---

sarflari va bozordagi holatni taqqoslagan holda mahsulot va 
tovarlarga baho belgilanadi.
Balli baho uslubida
ekspert baholash asosida buyumning 
ahamiyatli parametrlariga qarab, iste’molchilar uchun har 
bir parametrga m a’lum ball beriladi. Bunday balli baholash 
buyumning texnik-iqtisodiy darajasini baholab beradi. Balli 
baholash uslubi parfyumeriya-kosmetika buyumlari, vino, 
pishloq, mol yog‘i va boshqalarda qo‘llaniladi, bunda tovarning 
tashqi ko‘rinishi, ishning sifatliligini baholash juda muhimdir.
Korrelatsion-regression tahlil uslubidan
mahsulot texnik- 
iqtisodiy parametrlarining o ‘zgarishiga qarab bahoni aniq- 
lashda foydalaniladi. Natija va omil o‘rtasidagi son bog‘liqligi 
regressiv tahlil uslubi yordamida aniqlanadi. Bunda turli 
regressiya tengliklari kelib chiqadi. Bu regressiya tengligidan 
firma yangi modeldagi mah,sulotiga dastlabki «taxminiy» 
bahoni belgilaydi. Tabiiyki, belgilangan bahoning yuqoriligi 
firma rejalashtirgan sotish hajmidan past b o ‘lishi mumkin. 
Bunday hollarda firma bahoni birmuncha pasaytirishga majbur 
b o iad i.
Baholar doimo o ‘zgarib turadigan kategoriya sifatida amal 
qiladi, bunday o ‘zgarib turish bahoning asosiy xususiyatidir. 
Baholar talab va taklif bilan bog‘liq holda harakat qiladi, 
chunki baholar talab va taklifni bog‘lovchi vositadir. Talab va 
taklif nisbatlari har doim o‘zgarib turishi bilan xarakterlanadi, 
bu bozorda baholarning oshishiga yoki pasayib ketishiga olib 
keladi. Bahoning darajasi o ‘z o‘mida tovarning xaridorgirligi 
va bozordagi o ‘xniga bog‘liq b o iad i1.
Bozordagi holatga qarab baholar o ‘zgarib turadi. Bozor 
xaridomi to"lov qobiliyati bilan ta’minlaydi va quyidagilarga 
bog‘liq boMadi:
— tovar bahosi;