O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Tog‘ jinslaridagi darzliklar 
Tektonik harakatlarning ta’sirida tog‘jinsi qatlamlari butunligining 
uzilishi, yorilishi, sinishi natijasida xilma-xil uzilmalar paydo bo‘ladi. Bu 
uzilmalar bir necha guruhlarga bo‘linadi: tushirma-uzilma (sbros), 
ko‘tarilma uzilma (vzbros), siljish (sdvig), surilma (nadvig), qoplam 
(pokrov) va boshqalar. Bu uzilmalarning ba’zi turlari ko‘proq 
platformalarda, boshqalari orgonogen viloyatlarda uchraydi. 
Bu uzilmalarning har biri o‘ziga yarasha morfologik tuzilishga ega 
bo‘lib, har xil dinamik va kinematik sharoitlarda yuzaga keladi. 

---

137 
Tushirma-uzilmada 
(sbros) 
uzuvchining 
yuzasi 
tog‘jinsi 
qatlamlarining pastga tushgan bloki tarafiga engashgan bo‘ladi. (39-rasm) 
39-rasm. Tushirma - uzilma 
Uzilmalar uzuvchining yotish burchagiga qarab quyidagilarga 
bo‘linadi: 
1. Qiya uzilmalar - uzuvchining yotish burchagi 30° kam [ularni 
surilma (nadvig) deb ataydilar]. 
2. Tikroq uzilmalar-uzilmalarning yotish burchagi 30°-80°. 
3. Tik uzilmalar - uzilmaning yotish burchagi 80°-90°. 
Tushirma-uzilmalarning planda ko‘rinishiga qarab quyidagilarga 
ajratish mumkin: 
a-Parallel(yoki 
supachasimon); 
b-Radial; 
c-patsimon. 
40-rasm . Tushirma-uzilmaning planda ko‘rinishi. 
Ko‘tarilma-uzilmada (vzbros)
- uzuvchining yuzasi qatlamning 
ko‘tarilgan bloki tarafiga engashgan bo‘ladi.( 41- rasm) 

---

138 
41- rasm. Ko‘tarilma-uzilma. 
Siljish (sdvig)
- tog‘jinsi qatlamlarining bir-biriga nisbatan uzilma 
tekisligi bo‘yicha gorizontal holda siljishidir. Siljishni asosan planda 
aniqlash osondir. Bunda qatlamlar uzilmalar orqali uzililb bloklarni hosil 
qiladi. Bu bloklar tektonik harakatlar natijasida surilib siljishlar hosil 
qiladi. Tog‘jinslari yoriqlaridagi harakat izini (siljishni) darzlik 
devorining qanotlari qolgan yuzasiga qarab aniqlash mumkin. Bunday 
harakatlar natijasida yoriqlar yuzasi tekislanadi, tirnaladi, har xil chiziqlar 
paydo bo‘ladi.