2 Тошкент давлат

186 
1-расм. Ижтимоий риск турлари
64
 
3)
Ҳужжатлар (турли соҳаларга тааллуқли –пенсия таъминотига оид) ва давлат 
томонидан амалга оширилаётган сиёсат талабларига риоя қилиш вазифаси. 
Пенсия фонди фақат учинчи ва тўртинчи даражадаги жараёнларнигина тўлиғича 
назорат остига олиши мумкин, шунинг учун рискларни бошқариш тизими ташкилотлар 
бошқарувчиларига ҳисобдорлик ва қонунийликни таъминлаш вазифаларини муваффақиятли 
ҳал қилишда тўлиқ ишончлиликни кафолатлашга қодир саналади. Стратегик мақсадлар ва 
операцион вазифалар масаласига келсак, рискларни бошқариш бошқарувчиларга фақатгина 
мақсад ва вазифаларни самарали амалга оширишда оқилона ишончлилик бера олиши 
мумкин, чунки бу даражадаги жараёнлар ташкилотлар томонидан амалга оширилаётган 
назорат чегарасидан ташқарида бўлган омиллар таъсирига учраши мумкин. 
Давлат секторида қуйидаги иқтисодий категогорияларни қайта кўриб чиқиш ўринли 
бўлади: бошқариш, стратегия ва режалаштириш. Рискларнинг хусусиятлари ташкилот
мақсади, стратегияси ва режалаштирилиши қандай ташкил қилинганлиги билан боғлиқ 
Ижтимоий суғурта аҳолини турли хавф-хатар (риск) лардан ижтимоий ҳимоялаш 
ҳисобланади, бошқача қилиб айтганда, ишдан бўшаш, меҳнатга лаёқатлилик, даромадни
йўқотиш каби хавф-хатар (риск)лар йиғиндиси ҳисобланади. 
Жаҳон 
тажрибасида 
пенсия 
таъминотини 
молиялаштириш 
ва 
бошқариш 
механизмининг уч хил тури кўп учрайди. 
64
Тадқиқотлар жараёнида пенсия таъминотига оид ўрганилган адабиётлар асосида тайёрланди. 
бахтсиз ходиса, 
бевақт касаллик 
қарилик 
ишлаб чиқаришдаги жароҳат, 
касбий касаллик 
боқувчисини йўқотиш 
оналик ва болалик,
ишсизлик
инвестицион
фаолиятда
риск
 
Ижтимоий 
риск 
турлари 

---

187 
1.
Барча 
мамлакатларда 
кенг 
тарқалган 
бюджет 
даромадларидан 
мо-
лиялаштириладиган давлат ижтимоий дастурларини амалга ошириш. 
2.
Ихтиёрий ва мажбурий шахсий жамғарма режаларини амалга ошириш.
3.
Молиявий-иқтисодий 
инқироз, 
инфляция, 
жамғармаларни 
йўқотишга 
ва 
қадрсизланишга олиб келадиган инвестицион рисклардан ҳимоя қиладиган ижтимоий 
суғурта тизимини ривожлантириш. 
Хорижий тажрибалар шуни кўрсатадики, аҳолининг қаришида иқтисодий, молиявий,
ижтимоий натижалар орасида сиёсий омиллар охирги ўринни эгалламайди. Пенсионерлар 
аҳолининг катта кисмини ташкил этади, ишлаётган аҳоли қатлами эса камаймайди, 
пенсионерларнинг сиёсий кучи эса янада ошади. Хорижий мамлакатларнинг пенсия 
тизимларида тўловлар бўйича тақчиллик характерлидир. Бу кўрсаткич эса дунёда
мавжуд пенсия таъминоти тизимининг молиявий барқарорлиги ҳамда самарадорлигига 
таъсир кўрсатади. Молиявий стресс пенсия тизимлари бошидан кечираётган ҳолат бўлиб, 
жиддий макроиқтисодий ҳамда тузилмавий рискларга олиб келади.
Хорижий давлатларда пенсиялар миқдорини ҳар бир ишчининг меҳнат ҳиссасига 
имкон қадар узвий боғлашга ҳаракат қилинди ва бу мақсадда пенсиялар ҳисоблаш тартиби 
ўзгартирилди. Пенсия тизими асосий ижтимоий вазифасини, яъни меҳнат қилишга 
лаёқатсизлик сабабли йўқотилган даромад миқдорини мақбул даражагача тиклаш йўли билан 
мухтожликни камайтириш ва қашшоқликни олдини олиш вазифасини бажаради. Кўпинча
ҳукуматнинг пенсия миқдорини оширишга қаратилган қарорлари ёки пенсия 
ислоҳотларнинг асосини ўзгартириш устувор туради. Масалан, Польшада Сейм
кончилари учун давлат пенсия фондидан имтиёзли пенсия тайинлаш ва муддатидан
аввал пенсияга чиқиш вақтини 2012 йилга суриш талабини илгари сурди. Бундай 
ҳолда зарур миқдордаги меҳнат стажига эга бўлса, 800 мингдан ортиқ киши муддатидан 
олдин пенсия олиш ҳуқуқини қўлга киритган бўлади. Бироқ, ижтимоий фондлардан
тўланадиган пенсияга бундай тузатишнинг киритилиши пенсия тўловлари миқдорининг
кескин ортиб кетишига олиб келади ва Польша пенсия тизимининг барқарорлашувига 
рисклар таъсир қилади. Масалан, ХХ аср охирларига келиб Европа Иттифоқига аъзо 
бўлган Греция, Испания, Португалия ва Италия каби давлатларда пенсия тўловларининг
ўртача миқдори пенсионерлар ишлаб турган даврдаги ўртача ойлик иш ҳақи
миқдорининг 80-90 фоизини ташкил этди. Бундай ҳолатда миллий пенсия фондларида 
йиғилган маблағлар шу каби катта миқдордаги харажатлар учун ишлатилди.
Хулоса килиб айтганда, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида пенсия таъминоти 
тизимини ислоҳ қилиш зарурлиги тизимни модернизациялашни талаб этади. 
Бизнинг фикримизча, давлат ва нодавлат пенсия таъминоти стратегиясини ишлаб 
чиқишда ижтимоий рискларни камайтиришни эътиборга олиниши керак.