ma’ruza. Elektromagnit to’lqinlar 22. Elektromagnit to‘lqinlarning hosil bo‘lishi va tarqalish tezligi

4.4  Elektromagnit to‘lqinlarning qo‘llanilishi va shkalasi 

 

 Elektromagnit to‘lqinlar birinchi marta Gers tajribasidan 8  yil keyin 1895 yil 7 mayda rus 

fizigi  A.S.Popov  tomonidan  amalda  qo‘llanildi.  A.S.Popov  rus-fizika-ximiya  jamiyati  majlisida 

dunyoda birinchi radiopriyomnikni demonstratsiya qildi va elektpromagnit to‘lqinlarni simsiz aloqa 

vositasi  sifatida  keng  ishlatish  mumkinligini  ko‘rsatdi.  Diapazoni  santimetr  va  millimetr  bo‘lgan 

elektromagnit  to‘lqinlar  radiolokatsiya  (to‘lqinlarni  to‘siqlardan  qaytish)  da  keng  qo‘llaniladi. 

Hozirgi paytda fan va texnikaning hech bir sohasi yo’qi unda elektro magnit to‘lqinlar ishlatilmasin. 

Radioeshittirish uchun radioto‘lqinlarning hamma diapazonlari ishlatiladi. 

 

Televideniye  sxemasi  radioeshittirish  sxemasi  bilan  deyarli  bir  xil.  Farqi  shundaki, 

uzatkichda tebranishlar nafaqat tovush signallari, balki tasvir signallari ham modulyatsiya qilinadi. 

Uzatish  telekamerasida  tasvir  elektron  nur  trubkasi  yordamida  qayta  tiklanadi.  Uzatilayotgan  va 

qabo’l qilinayotgan signallar shunday sinxronlashtirilganki, televizor trubkasidagi elektron nurining 

harakati uzatuvchi telekamera nurining harakatini takrorlaydi. 

 

Hozirgi  paytda  elektromagnit  to‘lqinlar  yordamida  qo‘zg‘almas  va  harakatlanuvchi 

ob’yektlar  tasvirini  uzatish  (fototelegrafiya,  televideniye),  samolyot  va  kemalarni  boshqarish 

(radionavigatsiya), Yer ostida masofani aniq o‘lchash (radiogeodeziya) mumkin. Radioantenna va 

radioteleskoplar  yordamida  koinotning  juda  uzoq  nuqtalarida  joylashgan  ob’ektlarni  radiozond 

qilish va ulardan kelayotgan to‘lqinlarni qabo’l qilish imkoniyati ochildi. 

---

Maksvelning  EM  to’lqinlarining  mavjudligi  bashorati  xayratlanarli  edi.  EM  to’lqinlarining 

yoruglik  tezligi  kabi  3  x  10

8 

m/s  tezlikda  harakatlanishini  oldindan  aytilishi  ham  teng  darajada 

diqqatga sazovor edi. Yoruglik nurining Maksvell ishidan 60 yil ilgari to’lqin singari harakatlanishi 

ko’rsatilgan  edi.  Birok,  hech  kim  uni  qanaka  to’lqinligini  bilmas  edi.  Nima  u  yoruglik  tezligidagi 

tebranuvchi  narsa? Maksvell, EM  to’lqinlari tezligi  hisob  kitobi  asosida  yoruglik nuri EM  to’lqini 

bo’lsa kerak deb aytib o’tgan edi. Bu fikr tez orada olimlar tomonidan umumravishda qabo’l qilindi, 

lekin  toki  EM  to’lqinlari  tajriba  asosida  aniqlanmagunicha  to’lik  emas  edi.  EM  to’lqinlar  birinchi 

bo’lib  Genrix  Gers  (1857-1894)  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va  aniqlangan,  Maksvell  o’limidan  8 

yildan  so'ng.  Gers  elektrodearo-bo’shliq  apparatini  ishlatgan,  unda  zaryadni  qisqa  vaqt  davomida 

orqaga  va  oldinga  harakatlanishi  oqibatida  10

9

Hz  chastotalik  to’lqinlarni  yaratgan.  U  sim  halqa 

yordamida  ularni  masofada  aniqlagan,  o’zgaruvchan  magnit  maydonning  ushbu  halqa  orasidan 

o’tishi EYUK ni hosil qilgan

1

. 

 

Bunday to’lqinlar keyinchalik 3 x 10

8 

m/s yoruglik tezligida harakatlanishi namoyish etilgan 

va  yoruglikning  aks,  refraksiya  va  interferensiya  kabi  barcha  xususiyatlarini  o’zida  ko’rsatgan. 

Yagona farqi ular ko’rinmasligi bo’lgan. Gers tajribasi Maksvell teoriyasini ajoyib isboti bo’lgan.  

Ko’zga ko’rinadigan yoruglik nuri to’lqin uzunliklari 

XIX  asr  birinchi  o’n  yilligida 

o’lchangan, hech kim xatto  yoruglik nurini EM  to’lqin ekanligini tasavvur  ham qilmagan davrda. 

To’lqin uzunliklari 4.0 x 10

-7

  m  va  7.5  x  10

-7

  m  yoki  400nm  dan  750nm  (1nm  =  10

-9

  m)  orasida 

etishi aniqlangan. Ko’zga ko’rinadigan yorug’lik nuri chastotalari  tenglama orqali topilgan: 

                                    C =



                                                          (4.10) 

  va    to’lqin  chastotasi  va uzunligi. s  esa eruglik tezligi,  3 x 10

8 

m/s,  bu ochiq  fazodagi  barcha 

EM to’lqinlarga universaldir. (4.10) tenglama ko’zga kurinadigan yoruglik nurining chastotasi  

4.0 x 10

14

Hz va 7.5 x 10

14 

Hz orasida bo’lishini bizga aytadi. (1 Hz = 1 sikl/sekund = 1 s

-1

.) Lekin 

ko’zga  ko’rinadigan  yoruglik  nuri  EM  to’lqinining  bir  turidir.  Biz  hali  ko’rganimizdek,  Gerts 

kichkina  chastotalik  EM  to’lqinlarini  ishlab  chiqqan,  10

9

Hz.  Hozirda  ular  radioto’lqinlar  deb 

ataladi,  chunki  shu  diapazondagi  chastotalar  radio  va  TV  signallarini  yuborishda  ishlatiladi.  EM 

to’lqinlar eski EM radiatsiya ko’p turdagi chastotalarda ishlab chiqilgan va aniqlangan. Ular odatda 

4.5- rasmdagidek gruppalashtiriladi, qaysiki elektromagnit spektri deb nom olgan

1

. 

 

                                                

1

 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson. 2014, ”. 627, 628, 629 631-