Энг янги тарих (1945–2010 йиллар) ЎҚув қЎлланма тошкент «yangi nashr» 2011 Масъул муҳаррир

Ижтимоий қарама-қаршиликнинг юмшаш сабаблари.
Мавжуд муаммолар
Кўриниб турибдики, СССР ва бошқа социалистик давлатларнинг 
коммунистлари ва раҳбарлари томонидан назарияда илгари сурил-
ган кўпгина принциплар Ғарбий Европа, Шимолий Америка дав-
латларида бевосита амалга оширилган. Шундай сиёсат бир қатор 
муҳим иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий характердаги муаммоларни 
ечишда катта роль ўйнади. Иш ўринлари, уй-жой қурилиши, қишлоқ 
хўжалик маҳсулотлари баҳоларини назорат қилиш, ишсизларга 
нафақа тайинлаш, қарилик ва меҳнатга лаёқатсизлиги туфайли та-
йинланадиган нафақалар жорий этиш ва бошқа муаммоларга барҳам 
беришда ҳукуматдан фойдаланиш йўли саноати ривожланган Ғарб 
давлатларининг ҳукмрон доиралари олдидаги ижтимоий муаммо-
ларнинг камайишига олиб келди.

---

19
Бу фактни баҳолаётганда шуни таъкидлаб ўтиш керакки, бой 
ва камбағал синфларга бўлинишни ҳозирги жамиятда ўзгармас 
бир ҳолат деб қарамаслик керак, чунки бозор иқтисодиёти ва ху-
сусий тадбиркорлик паст табақадан чиққан кишиларнинг ҳам бой 
табақага айланишига йўл қўяди. Ёки, аксинча, бой қатлам вакилини 
паст табақадаги ёлланма ишчи кучига айлантириб қўйиши мумкин. 
Бу нарсалар тадбиркорлик қобилияти, билим ва омадга ҳам боғлиқ 
бўлади. Шу нуқтаи назардан, турли хил вазиятлар туфайли ҳокимият 
тепасида турган фракция ёки партия ўз ўрнини бошқа сиёсий куч-
га бўшатиб бериши мумкин. Шундай муносабатларга доир кескин 
ўзгаришлар 70–90- йилларда бўлиб ўтди. 
Лекин, шуни таъкидлаб ўтиш керакки, капитализм жамиятда мав-
жуд бўлган, бўлаётган ва бўлиши мумкин бўлган муаммоларнинг 
барчасини еча олган эмас. Иккинчи жаҳон уруши даврида Ғарбга 
шундай қудратли кучларни уйғотиш насиб бўлдики, бу маълум 
вақтга бўлса ҳам инқирозкини енгиш ва ҳаттоки урушдан кейин-
ги даврда ижтимоий ва технологик тараққиётда жадал ўзгаришлар 
бўлишига сабаб бўлди. Аммо на нацизмнинг мағлубияти ва на ком-
мунизмнинг сароб эканлиги ҳам ғарбий тизим ва ғарбий ҳаёт тар-
зининг мукаммаллигига исбот бўлолмайди. Бундан ташқари, Евро-
па маданий жамиятининг Вице-Президенти А. Леви: “Тарих бизга 
бир неча маротаба замонавий демократия ва замонавий капитализм 
қарама-қаршиликлари ва инқирозлари коммунистик системанинг 
ғалаба қозонишига имкониятлар яратиб берганди”, – деб таъкидлаб 
ўтди.
Ғарбдаги моддий ҳаёт даражаси қанчалик юқори бўлмасин, 
инқироздан ҳеч ким кафолатланмаганлиги тўғрисидаги масала кун 
тартибидан олиб ташланмаган. Кенг масштабли ижтимоий дастур-
лар амалга оширилаётган бўлса-да, ижтимоий тенгсизлик муаммо-
си кўпгина мамлакатларда сақланиб қолди, айрим ҳолларда эса бў 
зиддият янада чигаллашиб кетди. Ижтимоий хотиржамлик ва ста-
биллик катта йўқотишлар ҳисобига амалга оширилмоқда. Баъзи 
давлатларда чуқур ижтимоий зиддиятлар иш ташлашлар, стачкалар, 
намойишлар кўринишида бўлиб ўтмоқда. Бу ҳолатни урушдан 
кейинги дастлабки ўн йилликлардан то 70- йилларнинг охирига 
қадар иқтисодий жиҳатдан тараққий этган давлатларнинг сиёсий 
ҳаётида ишчи ва коммунистик ҳаракатларнинг актив фаолиятла-
ридан ҳам билса булади. Бу давлатларнинг ҳукмрон доиралари 
томонидан 50–60- йилларда ижтимоий қонунлар, миллийлашти-
риш, ҳукуматнинг назорат қилиш функцияларини кучайтириш учун 

---

20
қабул қилинган қарорларида ишчи ва коммунистик ҳаракатларнинг 
ҳам беқиёс ҳиссаси бор. Кейинги воқеалар шуни кўрсатиб туриб-
дики, амалга оширилган тадбирлар етарли бўлмаган экан. Бу дав-
латларнинг кенг халқ оммаси орасида ҳукумат фаолиятидан норо-
зилар ҳали ҳам топилади. Бундан ташқари, инқироз шароитида сўл 
ғояларнинг ва СССР бошчилигидаги коммунистик тузумнинг та-
наззулга юз тутиши оқибатида, 80–90- йилларга келиб коммунистик 
ҳаракат жиддий сиёсий куч сифатида барҳам топди. Иккинчи гуруҳ 
давлатлари томонидан илгари сурилган ғоялар жаҳон ижтимоий-си-
ёсий саҳнасидан изсиз йўқолди.