Mavzu: Haroratni òzgarshi sababli òlchash asbobda kelib chiqadigan xatolikni aniqlash Reja

asosiy xatoliklar 
deb, qolgan barchasi esa — qo‘shimcha 
xatoliklar deb ataladi. 
Asbobning asosiy xatoligini topish uchun u ma'lum bir muddat o‘tgandan 
so‘ng tekshiruvdan o‘tkaziladi, ya'ni uning ko‘rsatmalari tekshirilayotgan asbobga 
nisbatan bir necha barobar kam xatolikka ega, yanada aniqroq bo‘lgan asbobning 
ko‘rsatma1ari bilan solishtiriladi. 
Odatda tekshiruv o‘1chanadigan kattalik qiymatining oshayotganida (to‘g‘ri 
yurish), keyin esa kamayayotganida (teskari yurish) amalga oshiriladi. 
O‘lchov kattaligining bir hi1 qiymati va o‘zgarmas tashqi sharoitda olingan u 
yoki bu o‘lchov1ar ko‘rsatmasi o‘rtasidagi eng katta farq asbob ko‘rsatmasining 
variatsiyasi deb ataladi. Variatsiyaning paydo bo‘1ishi, odatda sezuvchan 
elementning elastikligi (tarangligi) yoki termikligi oqibatida, asbobning 
xarakatlanadigan qismlarining ishqalanishi natijasida, o‘1chov mexanizmi 
qismlarining birikkan joylari orasida juda tor tirqish (lyuftlar) bo‘lishi natijasida hosil 
bo‘1adi. 
Asbob variatsiyasining 2 ko‘rsatmasi ko‘pincha shkala diapazonidan foizlarda 
ifodalanadi. 
Anp
‘
 
A 
6
p 
N 
100
0
0 

---

37 
va asbobning yo‘1 qo‘yilishi mumkin bo‘1gan asosiy xatoligidan kichik 
bo‘1ishi lozim (aniqlik sinfıdan). 
Agarda asbob normal sharoitdan farq qiladigan sharoitda ishlasa, unda 
qo‘shimcha xatoliklar paydo bo‘1adi. 
Bundan tashqari, o‘lchovning xatoliklari ularning xarakteriga qarab 
sistematik, tasodifıy 
va qo‘pol
 
turlariga 
bo‘1inadi.
Sistematik 
— deb paydo bo‘1ishi yaxshi ma'1um bo‘lgan xatoliklarga aytiladi. 
Tasodifiy 
— xatoliklar qandaydir ma'1um bo‘1gan u yoki bu qonuniyatlarga 
bo‘ysunmaydi1ar. Qo‘po1 xatoliklarga ega o‘lchov1ar natijalari noaniq 
o‘1chov deb qabul qilinadi. 
Tasodifiy xatoliklar o‘zining tabiati va katta-kichikligi bo‘yicha avvaldan 
ma'lum bo‘lmagan bo‘1adi. Takroriy o‘tkazi1gan o‘lchov1arda ular doimiy 
bo‘1maydi1ar, chunki ular o‘1chov jarayoniga turli sabablarning birgalikda ta'siri 
natijasida paydo bo‘1ib, bu sabablaming har biri o‘zini har hil tutadi va bir- biriga 
bog‘liq emas. 
Bir hi1 o‘1chov1ardagi tasodifiy xatoliklarni hisobga olib bo‘1maydi, 
ammo aynan bir doimiy kattalik uchun takroriy o‘1chovni bir hil sinchkovlik bilan 
o‘tkazi1ganda tasodifiy xatoliklarning olingan natijalarga ta'sirini sistematik va 
qo‘po1 hatoliklarni istisno etgan holda ma'1um bir ehtimollik bilan baholash 
mumkin. 
Tasodifiy xatoliklarning nazariyasi matematik statistika va ehtimollik 
nazariyasi metodlariga asoslangan bo‘1ib, bir necha bora takroriy o‘lchov1ar 
o‘tkazi1ganda yakuniy, oxirgi natijani aniqlash imkonini beradi. SHu sababli 
tasodifiy xatoliklar teoriyasi o‘1chov asboblari ishlarining ishonchliligi va 
o‘lchov1arning aniqligini baholash uchun keng qo‘1laniladi. 
Misol: 
1.1.
Termostatdagi harorat 0-500
0
S shkalali, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘1gan asosiy xatoligi +4° 
S chegarasida bo‘lgan texnik termometr bilan o‘1chanar edi. Termometr ko‘rsatmasi 346
0
S ni tashkil 
etdi. Texnik termometr bilan bir vaqtda termostatga tekshiruvdan o‘tgan1igi haqida guvohnomaga ega 
bo‘lgan laboratoriya termometri tushirildi. Laboratoriya termometrining ko‘rsatmasi 352
0
S ni 
tashkil etdi. Guvohnoma bo‘yicha tuzatish — l
0
Sni. CHiqib turgan ustun uchun tuzatish +0,5° S ni 
tashkil qiladi. Texnik termometr ko‘rsatmasidagi xatolikning amaldagi qiymati yo‘1 qo‘yi1ishi 
mumkin bo‘1gan asosiy xatolikning chegarasidan oshadimi, shuni aniqlang. 
Echim: 
Texnik termometr uchun faqatgina temperaturaning haqiqiy 
qiymati (346+4) 
0
S yoki 34*350
0
S bo‘lgan intervalni aniqlash mumkin. 
Laboratoriya termometri uchun tuzatishlar qiymati ma'1um, shuning uchun 
uning qo‘rsatmalari bo‘yicha temperaturaning haqiqiy qiymatini aniqlash 
mumkin 
Bundan osonlikcha payqash mumkinki, texnik termometrning amaldagi 
xatoligi yo‘1 qo‘yi1gan chegaralardan oshadi. 
Mavzuga doir masala va mashqlar: 
1.2.
Millivoltmetr 50 intervalga ajratilgan bir hi1 tenglikdagi shkalalarga bo‘1ingan o‘1chovning 
quyi chegarasi t/k -10 mV, yuqori chegarasi 
nî 
tashkil 
qiladi. 
Millivoltmetrning sezuvchanligi va shkalalari bo‘linishining bahosini aniqlang.
1.3.
Mis yoki platina termometrining o‘zgarish koeffitsientlari haroratga bog‘1iqmi, agarda 
uning qarshiligi quyidagi ifodalarning harorati bilan bog‘liqligi ma'lum bo‘lsa:

---

38 
mis termometri uchun, 
- platina termometri uchun. 
1.4. 
0-500
0
S shkalali graduirovka XK avtomatik potensiometri tekshirilganda shu narsa aniqlandiki,
asbob strelkasi va perosi no1 belgiga nisbatan yuqorilash tomonga 10
0
S siljigan. Qog‘oz diagrammasi 
qayta ishlanganda harorat o‘1chashdagi bu sistematik xatolik qanday hisobga olinishi zarur? Masalan, 
430
0
S belgisida.
1.6.
Barometrik bosimi 760dan 723,3 gacha mm.simob.ust.ni tashkil etgan o‘zgarish tufayli 
sodir bo‘lgan gazli manometrik termometr ko‘rsatkichidagi absolyut va nisbiy o‘zgarishlarni aniqlang. 
Asbob shkalasi 100°S, bu bosimning 6,825 dan 9,325 gacha kgs/sm
2
ga teng. Asbob 80
0
S ni 
ko‘rsatmoqda. Asbob shkalasi bir me'yorda. 
1.7.
1,5 sinfdagi texnik manometr uchun atrof-muhitning normal harorati 20+5°S, ishchi harorat esa 
+5 dan + 50
O
S gacha. 
Agarda atrof-muxit harorati i =24°S, =10°S va 
t —— 
55°S ni tashkil etgan 
holda qolgan ta'sir etuvchi kattaliklar normal qiymatga ega bo‘lsa, bunday sharoitda 
asbobning ko‘rsatkich1ari xatoliklari bir hilda bo‘ladimi? 
1.8.
Avtomatik potensiometr shkalasining barcha nuqtalaridagi o‘1chovlarning yo‘1 
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan nisbiy xatoliklari chegarasi bir hildami?. 
1.9.
200-600
0
S shkalali 0,5 graduirovka sinfli XK avtomatik potensiometri bilan termo 
e.yu.kning bir marotabalik o‘1chovi o‘tkazildi. Ko‘rsatkich 550
0
S belgisida turibdi. 550
0
S belgida 
turgan potensiometr bilan termo e.yu.k. o‘1changandagi maksimal nisbiy xatolikni baholang. 
Ishlash sharoiti normal xolatda nisbiy xatolik asbobning ko‘rsatkichi bilan bog‘1iqmi? 
Haroratni turli usullar bilan o‘1chash mumkin. Har bir usul o‘lchovni amalga 
oshirish qonun-qoidasi (tartibi), vositalari va ularni ulash sxemalariga ko‘ra o‘ziga 
xos xususiyatlarga ega. Undan tashqari xaroratni o‘1chashda issiqlik o‘zgartirgich 
va o‘1chanadigan muhit orasidagi o‘zaro ta'sirni hisobga olmoq zarur. 
Kontaktli issiqlik o‘zgartirgich1ar (termopreobrazovateli) issiqligini 
o‘1chaydigan muhit bilan bevosita kontaktda bo‘1adi1ar. Ko‘pincha kontaktli 
issiqlik o‘zgartirgichning (yoki uning qismining) o‘z harorati xatto statik rejimda 
Hamdamov Anvar Maxmudovich o‘1chanadigan muhit haroratidan farq qiladi. 
Bu tafovut issiqlik o‘zgartirgich va o‘lchanadigan muhit o‘rtasidagi issiqlik 
almashinish xususiyati, issiqlik o‘zgartirgich va uning armaturasining alohida 
qismlarining konstiuktiv va issiqlik fizik xarakteristikasi, shuningdek issiqlik 
o‘zgartirgichning atrof muhit bilan issiqlik almashinishi sharoiti bilan belgilanadi. 
Kengayadigan manometrik va suyuqlik yordamida ishlaydigan 
termometrlaming ko‘rsatishlari nafaqat o‘1chanadigan muhit bilan bevosita 
kontaktda bo‘1gan ishchi moddaning xarorati bilan, balki atrof muhit bilan issiqlik 
almashinadigan, termometrning kontaktda bo‘linagan va tepaga chiqib turgan ishchi 
qismining xarorati bilan ham aniqlanadi (belgilanadi). Agarda konstruksiya yoki 
ekspluatatsiyada o‘1chanadigan muhit bilan kontaktda bo‘1maydigan (chiqib 
turadigan) qismi ko‘zda tutilgan bo‘lsa, u holda, bunday termometr graduirovkasi 
chiqib turgan qismining ma'1um bir haroratida o‘tkazilishi lozim. CHiqib turgan 
qismning haroratining o‘zgarishi chiqib turgan qismining graduirovka miqdoriga 
tegishli xaroratining o‘zgarish termometr ko‘rsatmasining o‘zgarishiga olib keladi. 
Manometrik termometrlar ko‘rsatmasining o‘zgarishi, shuningdek xarorat 
miqdoridan mustaqil ravishda bosimning o‘zgarishi hisobiga bo‘1ishi mumkin. 
Masalan: bunday omillardan biri termaballon va suyuqlik bilan ishlovchi manometrik 
termometrlarning manometri o‘rtasidagi darajada farq bo‘1ishi hann mumkin. 

---

39 
Ko‘rsatma1ardagi o‘zgarishlar barometrik bosim o‘zgarganda ham ro‘y berishi 
mumkin, chunki manometrik termometrlardagi manometr ortiqcha bosimni 
o‘1chaydi. Termo e.yu.k. o‘lchanganda termoelektrik termometrning haqiqiy 
termo e.yu.k. miqdorini baholaganda ham xatolik bo‘1ishi mumkin, ular 
termoelektrik zanjirning ba'zi bir xususiyatlari hisobga olmaslik va shuningdek 
erkin uchlari xaroratini noto‘g‘ri baholash yoki termoelektrodli uzaytirgich 
simlarning hususiyatlardan ba'zilarini eslatib o‘tamiz. Termo e.yu.k. zanjirlar unga 
istalgan materialdan qilingan o‘tkazgich1ar ulanganda ham o‘zgarmaydi, agarda 
ulanish joyining xarorati bir hilda bo‘lsa. Termoelektrodli uzaytirgich simlar 
termometrni ularda rivojlanishi mumkin bo‘1gan termo e.yu.kni o‘zgartirmasdan 
uzaytirish uchun xizmat qiladi. 
Erkin deb termoelektrik termometrning o‘lchagich zanjiriga ulanadigan 
uchiga aytiladi. Agarda 
termoelektrik termometr termoelektrodli simlar yordamida uzaytirilgan bo‘1sa, u 
holda termometrning erkin uchlari termoelektrod simlarning uchi hisoblanadi. 
Termoelektrodli uzaytirgich simlar o‘lchovdagi umumiy xatoliklarga o‘zining 
hissasini qo‘shadi. Masalan, yo‘l qo‘yi1ishi mumkin bo‘lgan asosiy xatolikning 
chegarasi TXA tipidagi termoelektrik termometrlarning simlari uchun +0,16 mV 
ni tashkil qiladi. 
Diapazoni 300
0
Sdan yuqori bo‘lgan termoelektrik termometrlarning yo‘l 
qo‘yi1ishi mumkin bo‘1gan asosiy xatoliklari chegarasining qo‘11ani1adigan 
yuqori chegarasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi. 
fi e, mV 
TPP uchun 0,01+2,5-10 
5
(I=300);TPRuchun0,01+3,3
10’
5
(i —300); 
TXA uchun 0,16 + 2,0 10 (i— 300); 
TXK uchun 0,2 + 6,0 l0’
4
(i —300), 
bu erda t — termometrning ishchi uchi harorati. 
Millivoltmetrlar xarakteristikasini hisoblash bo‘yicha masalalarda ramka 
qayrilishi burchagining magnit maydoni parametrlari va ramkaning razmeri 
(katta-kichikligi) o‘rtasidagi bog‘1iqlikka e'tibor qaratish kerak. SHuni 
nazarda tutish lozimki ramkaning aylanadigan vaqti unga berilgan razmerlarda 
nafaqat tirqishdagi magnit maydoni induksiyasi qiymatiga, balki induksiya 
vektorining ramkaning tekisligiga nisbatan yo‘na1ishiga bog‘1iq. 
Qoidaga ko‘ra millivoltmetr kuchlanishni o‘z xulosasiga ko‘ra o‘lchaydi va 
uning sinfi aynan ana shu kuchlanishning asosiy xatoligi chegarasini xarakterlaydi 
(shu sababli xatolik xatto gradus shkalasida millivoltlarda ifodalanadi). Uning 
shkalasi millivoltmetr qisqichlaridagi kuchlanish va termoelektrik termometrning 
termo e.yu.ki o‘rtasidagi ma'lum bir bog‘1iq1ikda graduslarda graduirovkalanishi 
mumkin. Bunda ular o‘rtasidagi bog‘1iqlik asbobning tashqi zanjiridagi 
kuchlanishning kamayishi kattaligi farqlanadi. SHuning uchun tashqi zanjir 
qarshiligi aniq bir miqdorga ega bo‘1ishi kerak. Uning o‘zgarishi asbobning 
ko‘rsatmasini o‘zgarishiga olib keladi. 
Potensiometrik sxemalarga oid masalalarda, birinchi navbatda 
o‘1chovning kompensatsion usulining fizik ma'nosini aniq tushunib olish 
kerak. Termoelektrik termometrning termo e.yu.ki qiymatiga ko‘ra teng va 

---

40 
potensiometr o‘1chov sxemasining kompensatsiyalaydigan maydonidagi 
potensiallari belgisining farqiga qarama-qarshidir. Potensiometrik sxema 
o‘zgarishi muvozanatining matematik ifodasini o‘z ichiga termometr va 
kuchaytirgichni olgan yopiq maydon uchun o‘1chov sxema ikkinchi kirxgof 
qonunidan foydalanib, osongina olish mumkin. 
Kompensatsion harorat xatoliklarining hisobi bo‘yicha masalalami echishda 
shuni nazarda tutish lozimki, kiritiladigan tuzatishlar qiymati son jihatdan 
termoelektrik termometr termo e.yu.kining erkin 
uchlari 
harorati 
o‘zgarishidagi o‘zgarishiga teng bo‘1ishi kerak. Erkin uchlar harorati 
o‘zgarishi bilan ko‘rsatmaning o‘zgarishini hisoblab chiqishda reoxord dvijogi 
erkin xolatda turgandagi potensiometr sxemasining muvozanati ifodasidan 
umumiy holda foydalanish zarur. 
Potensiometrlarning bo‘limi bo‘yicha masalalar echishdan awal [12] bilan 
tanishib chiqish tavsiya qilinadi, bunda sxemaning ishlash prinsipi batafsil ko‘rib 
chiqiladi. 
Elektrik termometrlarning qarshiligiga oid masalalarda o‘1chov 
sxemalari va qarshilig termometrlarining ishi bilan bog‘1iq barcha o‘ziga 
hosliklarga e'tibor qaratish lozim. CHunki haroratning qiymati termometrning 
sezuvchan elementining qarshiligi qiymatiga ko‘ra aniqlanadi. Bunda bu 
qarshilikni aniqlashda xatoliklar ro‘y berishi mumkin. Bu xatolar yoki aloqa 
liniyasi qarshiligining o‘zgarishi, yoki sezuvchan elementning o‘z-o‘zidan qizib 
ketishi hisobiga qarshilikning o‘zgarishi 
bilan yoki boshqa sabablarga ko‘ra sodir bo‘1ishi mumkin. CHunki bunday 
sabablar natijasida termometr qarshiligi o‘1chana digan muhit haroratining 
qiymatiga bog‘1iq bo‘lmagan holda o‘zgaradi.Sanoat sharoitida termometrlar 
qarshiligi ko‘prîklar yoki logometrlar bilan o‘1chanadi. 
Beqaror nomuvozanat ko‘priklardan ularning ikki asosiy kamchiliklari 
tufayli kam foydalaniladi: 
Graduirovka xarakteristikasining nochiziqli va ko‘rsatmalarining elektr 
kuchlanishi qiymatiga bog‘1iqligi. Barqaror ko‘priklar keng tarqaldi. Ko‘prikli 
sxemalar bo‘yicha masalalar echganda asositenglama ko‘prikli sxema muvozanati 
shartining matematik ifodasidir .(qarama-qarshi elkalar qarshiligi qiymatining 
ko‘paytmalari teng bo‘1ishi lozim). 
Logometrlar sxemasi ko‘rib chiqilganda shuni nazarda tutish kerakki, 
logometrlar teskari xarakat qiladigan prujinalarga ega emas va ramkalar 
xarakati zanjiriga 
Rt, 
qarshilik termometri ulangan ishchi ramka 
rivojlantiradigan vaqtning tengligida va kompensatsiyalaydigan ramkaning 
qarama-qarshi yo‘nalishidi to‘xtaydi. SHuni aytib o‘tish lozimki xatto qarama-
qarshi yo‘nalishda ham bu vaqtlar yo‘nalishining har biri qat'iy belgilangan 
bo‘1ishi lozim. Ishchi ramkasining vaqti soat strelkasi bo‘y1ab yoki aksincha 
yo‘na1tiri1ishi mumkin, shunga ko‘ra kompensatsiyalaydigan vaqt ham soat 
strelkasi bo‘y1ab yoki aksincha yo‘na1tiri1adi. Ammo logometr faqatgina bu 
ikki yo‘nalishning birida ishlash qobiliyatiga ega bo‘1adi. Bu yo‘na1ishni 
aniqlash uchun shuni esda tutish kerakki, logometrning xarakatlanuvchan 
sistemasi shunday burilishi lozimki, ramkalardan biriga ta'sir etuvchi katta vaqt 
kamayishi, ikkinchisi esa aksincha oshishi kerak. 
Kontaktli issiqlik o‘zgartirgich1ar haroratining o‘zgarishida sezilarli xatoliklar 

---

41 
yuz berishi mumkin. Bu xatoliklar sezuvchan elementdan issiqlikning g‘i1ofga 
issiqlik o‘tishi va nurlanish tufayli issiqlik ketishi hisobiga ketishi sababli yuz 
berishi mumkin. 
Termoelektrik termometrlar uchun normallashtiradigan o‘zgartirgich1ar 
bo‘yicha masalalarni echishda manfiy teskari bog‘1amli o‘zgartirgich1ar ishlash 
prinsiplarini tushunib olish zarur [14]. SHuni aytish lozimki, termoelektrik 
termometrlar uchun normallashtiradigan o‘zgartirgich1arning chegarasi va 
graduirovkasi xuddi shunday xarakteristikali potensiometrlar bilan mosdir. 
O‘zgartirgichlarning barcha graduirovkalari va o‘zgartirish chegaralari chiqish 
tokining maksimal qiymati 5mA ni tashkil etadi.