Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari

qism lari.
8 4 - r a s m .
Orderning dastlabki—
y og'och d an ishlangan ko'rinishi.
82-rasm . U y ayvonining b o ‘g ‘oti.
85-rasm . Qadim gi Y u n on istond agi 
8 6
-rasm. 
Fransiyaning N im
dor orderi. 
shahridagi Rim amfiteatri.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16-mavzu. ICHKI FAZOVIY MUHIT, HAJMIY SHAKL
VA TEVARAK (ATROF-MUHIT)
M a’ruza rejasi. 
Ichki tuzilish shakl munosabati. Ichki tuzilishning tashqi
shaklda 
aks 
etishi. Tevarak tushunchasi. Tevarakning 
xillari. 
Tabiiy va m e’moriy te-
varaklar. Hajmiy va fazoviy tizimlami tevarak bilan uyg‘unlashtirish usullari. Misollar.
ICHKI M AKONNING TASHQI SHAKL HAMDA 
TEVARAK BILAN M UNOSABATI
M a’ruza. Odam o‘z fazoviy muhitini o‘zining m ehnati, aqlu farosati va 
didi yordamida tashkil etadi. Insoniyatning fazoviy m uhitini yaxlit narsa 
sifatida tushunib, uni faylasufona tahlil etishga kirishilsa, undan “shakl va 
mazmun” tushunchalari paydo bo'ladi. Bino va inshootlarga (ichki muhit- 
lari, tashqi hajmlari bilan birgalikda) yaxlit narsa sifatida qaralib, uning 
tevarakdagi o'rni xos va mos etilsa, “shakl va m azm u n ” tushunchalari 
boshqacha m a’noga ega bo'ladilar. Endi bino yoki inshoot - “ m azm un” , 
tevaragi - “shakl” sifatida bo‘ladilar. M e’moriy tevarak deyilganda nafaqat 
sun’iy, ya’ni inson tom onidan tashkil etilgan (m asalan, Nyu-Yorkdagi 
Manxetten hududi), balki tabiiy tevarakni (m asalan, o ‘rmonni, togMik 
joyni) ham tushunish lozim.
M e’moriy shakl va mazmunning munosabatlari h ar qanday san’at asar- 
larida bo'lgani kabi - haqqoniylik, rostlik, mutanosiblik tamoyillariga (prin- 
sipilarga) qurilishi lozim.
M e’mor yopiq m akonbilan bog‘liq m uam m olarni hal etishi, 
ichki 
makonni (interyerni) funksiyasiga muvofiq uyushtirishi, bir necha ichki 
makonlami o'zaro bog‘lashi, ulami tashqi shaklda aks ettirishi hamda teva- 
rakka moslashi kerak. A garbu talablarga rioya qilinsa, ta ’sirchanlikka erishi- 
ladi. Arxitektura amaliyotida tashqi shakl ichki m akonni berkitgan vaziyat- 
larda ham yetuk, ta ’sirchan asarlar yaratilgan (K o‘h n a Urganchdagi Fah- 
riddin Roziy maqbarasi, Sidneydagi Opera teatri kabilar) .
T a’sirchanlik ko‘p jihatdan fazo xosalarini (sifatlarini) mohirona qiyos- 
lay olinishiga bog‘liq. Qiyoslash sifatlaming tam oman keskin (qarama-qarshi, 
kontrast) yoki o ‘xshash (tuslanish, nyuans) m unosabatlarida amalga oshi- 
rilishi mumkin. Bu inson muhitining “ichkaridan - tashqariga” yo‘nalishdagi 
bir usul (tamoyil)dir. “Tashqaridan - ichkariga” y o ‘nalishdagi usul mo-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hiyati quyidagilardan iborat: tevarakka mos holda m e’moriy hajm tanlana- 
di, o ‘z navbatida bu hajmga muvofiq uning ichki muhiti uyushtiriladi. Bu 
holda ham badiiy ta ’sirchanlik ko‘p jihatdan kontrast va nyuanslami mohi- 
rona qo‘llay bilishga bog'liq.