Баҳром ирзаев туркистон жадидларининг

Аҳмаджон
Қизил байроқ. 1922 йил 11 июль.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

77
Туркистоннинг келгуси
Бир вақтлар Туркистон ўзининг маданияти ва шон 
шукуҳи, етказган улуғ шоирлари, ёзғучилари, файла-
суфлари ва бошқа фан эгалари билан ўзини Шарқ ду-
нёсиға танитган. Илгарилари илм билан кўринган ва 
ҳаммани ўзига жалб этган эди.
Шарқнинг орқага қараб ўзгариши, Шарқ мадани-
ятининг йиқилиши, ўлимига сабаб бўлди. Буюк мада-
нияти орқасида анъана эгаси бўлган кўҳна Туркистон, 
бир Туркистон тупроғигина эмас, бутун Шарқ таби-
атнинг кўкаришидан кейин сўлиш қонунига мувофиқ 
бўлса керак, ҳозирги кўриниб турган жонлиқ қўғир-
чоқ ҳолига келди. Туркистон маданияти билан қурол-
ланган кишилар томонидан ўлик Шарқ талқин этила 
бошлади. Шарқ XX аср илк чорагида уйқудан кўзини 
уқалаб тура бошлади. Шарқнинг ҳар бурчагида уйғо-
ниш, оёққа қалқиш хабарлари, маданият йўлида инти-
лишлар, ҳар ерда ҳаракат, ҳар ерда жонлилик кўрина 
бошлади.
Лекин, уйғона бошлаган Шарқнинг маданиятга 
эришиши учун ҳозирлиғи йўқ. Асбоби йўқ – куч қув-
вати йўқ, йўқ, йўқ!...
Айниқса, Шарқнинг бир қисми бўлган Туркистон-
нинг илм доирасида юрган ёшлари ўзгаришдан бери, 
кучи етганича ҳаракат қилиб оз бўлсада, иш йўлига 
замин ҳозирлади. Кўп ўтмади, мамлакатимизда бо-
шланғон иқтисодий бузғунлиқ ва хўжалиқ ишларида-
ги хороботликлар бизнинг илм йўлида ишларимизга 
оғир зарба берди. Кенглиқда Германия, Австрия, Мо-
жористон, Италия ва Франция мамлакатлари қадар 
173 минг мураббаъ чақирим тупроқни ўз ичига олган 
бу ўлканинг бундай қийин ва ғайюр табиат ҳолидан 
чиқариш учун илмий ва фанний кучларни керагича 
етиштириш лозимдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

78
Туркистонда табиат бойлиги жуда кўп. Туркистон 
ўз бағрида аллақандай қимматлик тошлар, турли қим-
матбаҳо конларни асрайдир. Ўз юзасида бошқа ерлар-
да ўсмайтурган қийматбаҳолик ўсимликларни ўстира-
дир. Лекин, бу бойликлар ишланмаган бир ҳолда; сув 
чиқса жаннат бўлатурган ҳисобсиз жойларимиз чўл 
ҳолида қақраб ётадир.
Туркистонда ҳар турли майда саноатлар бор. Ле-
кин, улар йўлга қўйилмаган. Эски йўл ва эски йўсинда 
ишланадир. Булар оврўпаникидан тараққий этмаган ва 
куч олмагандир.
Ҳозир ҳукуматимиз чет эллар билан муносабат 
ясамоқчи; Тездан муносабатлар бошланиши табиий-
дир. У вақт Руссия ва унинг бир қисми бўлган Турки-
стонда саноат куч олиб фабрик, заводлар ишланиб юра 
бошласа, албатта, майда ҳунарчиларимиз улар билан 
рақобат қила олмасдан ўз-ўзидан йўқолиб битадир. 
Бу хавфнинг олдини олмоқ учун майда саноатимизни 
тараққий эттириб Европаники каби катта саноатга кў-
чиришимиз лозимдир. Бошқаларнинг тараққийсига ҳа-
васимиз келиб, оғзимизнинг сўлагини оқизиб турсак.
Улар кунда бир янги кашфиёт, кунда неча хил ихтиро-
лар чиқариб ўзларининг ер юзида яшамоқларини таъ-
мин этсалар. Улар ким бўлурлар. Бизнинг бошимизга 
нималар келур?
Энди биз ҳозирдан эсга келиб Туркистон бойли-
кларини ишламак ва маданиятимизни юксалтирмоқчи 
бўлсамиз, бизда ихтисос борми? Йўқ, ҳеч йўқ!
Бошқалар томонидан ишланган бойлигимиз, бо-
шқалар фойдасидир. Бу ширин ўйларга эришмакнинг 
биргина иложи бўлса, ул ҳам чет эллар илмини ва 
уларнинг фан илмидаги маҳоратини ўрганиб, ўз ма-
даниятимиз, ўз бойлигимизни ўзимиз ишлатайлик. 
Бунинг учун биринчи чора Оврўпага ўқувчилар юбо-
ришимиз керак. Мана бу нарсани илм атрофида юр-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

79
ган ёшлардан тузилган “Кўмак” уюшмасини тузишиб, 
жиддий бир ҳаракатга киришди.
Четга борғучи ўқувчиларни таъмин қилиш учун 
смета тузиб ҳукуматга топширди. Қўшни жумҳурият-
лардан ёрдам сўради. Бухоро ҳукумати Кўмак аъзоси-
дан икки кишини четга ўқутмакни ўз устига олди. Бу-
хоро ҳукумати учун қуллуқ қиламиз.
Ишлайлик миллатлар виставкасида юзимиз қизар-
масин!
Қани марҳамат қилинг. Ёш ўртоқлар, чет эллардан 
илм, фан ўрганишга!