|
musobaqa, sovrin, sovrindor, yutuq, g’alaba,
birinchilik, chempionat, ko’rik, trener, hakam
atamalarini sportning barcha turlarida bemalol
qo’llash mumkin. Fizikaga oid
issiqlik,temperatura, jism, elektr, magnit, gaz, harakat, energiya,
maydon
singari atamalar haqida ham shu gaplarni aytish mumkin.
E’tirof etish kerakki, o’zbek tilida chetdan qabul qilingan ilmiy-texnikaviy terminlarning salmog’i
katta. An’anaga ko’ra ularni quyidagi yo’nalishlarda o’rganamiz:
1.
Arabcha:
amaliyot, asar, asos, izoh, ilm, in’ikos, ilova, isloh, istiloh, islohot, maqola,
misol, masala, maxraj, manfiy, musbat, mavzu, mazmun, mantiq, ma’naviy, ma’rifiy,
muqaddima, mushohada, tajriba, taqriz, tahlil, uslub, fan, falsafa
va hokazo.
2.
Forscha-tojikcha:
bastakor,
duradgor
, zabtkor, navosoz, navoxon, shogird, peshqadam,
sovrin, sozanda, ustoz, chavandoz, yakkaxon, havaskor, hamshira
kabi.
3.
Ruscha-baynalmilal:
abzats, agronomiya, agrotexnika, arxeologiya, gazeta, kodeks,
lingvistika, matematika, nekrolog, plenum, realism, romantiam, sessiya, syezd,
fizika,
fonetika
, fonologiya
va hokazolar. Ularning ma’lum qismlari:
1.
Lotincha:
abbreviatsiya, abstrakt ot, agglyutinatsiya, adverbializatsiya, adyektivatsiya,
aktualizatsiya, aksentologiya, alliteratsiya, areal, artikulyatsiya, assimilyatsiya, affiks,
affiksoid, affrikata
kabi.
2.
Yunoncha:
allegoriya, allomorph, allofon, alfavit,
amorf tillar
, analitik tillar, analogiya,
anomaliya, antiteza, antonym, antroponim, apokopa, arxaizm, aforizm
singari.
Bizni qurshab turgan olamdagi hamma narsa va hodisalar uzluksiz o'sishda-rivojlanishdadir.
Masalan, hovlingizga ko'chat ekdingiz. U ko'karib, asta-sekin rivojlana boshlaydi, lekin uning
rivojlanish jarayonini oddiy ko'z bilan kuzata olmaysiz. Ko'chat ekilgan holat bilan uning bir necha
oy yoki yil o'tgandan keyingi holatini solishtirsangiz, undagi ro`y bergan o'zgarishlarni payqaysiz.
Xuddi shuningdek, siz bilan biz gaplashib turgan til ham muttasil rivojlanishda, o'zgarishdadir. Bu
o'zgarishlarni shu tilning ikki davr oralig'idagi holatiga qarab bilib olamiz. Masalan, Navoiy tili
bilan hozirgi davrdagi o'zbek tili yoki Fitrat, Cho'lponlar davri bilan bugungi o'zbek
tilini
solishtirsak
, bu ikki davr oralig'ida ro'y bergan o'zgarishlar leksikada ko'proq aks etganini
sezishimiz mumkin.
Ko'rinadiki, bunday o'zgarishlar tilning lug'at jamg'armasida ko'proq namoyon bo'ladi, chunki
xalqimiz tarixida ro'y bergan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o'zgarishlar tufayli yangi so'zlar kirib
keladi,
ayrim
so'zlar
iste'moldan
chiqib
keta'di.
Masalan,
eski
o'zbek
tiliga
xos
cherik
(askar),
o'ko'sh
(ko'p),
talim
(bir qancha) singari so'zlar bugungi kunda qo'llanilmaydi.
Ular o'zbek tili leksikasining eskirgan qatlamini tashkil qiladi. Ularga nisbatan eskirgan so'zlar
yoki arxaizmlar va istorizmlar atamasi ishlatiladi.Bunga zid o'laroq,
konsalting, audit,
sammit
singari so'zlar esa tilimizga endigina kirib kelyapti. Ular yangi paydo bo’lgan so'zlar, ya'ni
neologizmlar sanaladi. Sobiq sho'rolar davrida
siyosiy byuro, pioner, komsomol, oktabrat
singari
so'z va birikmalari faol qo'llanilgan bo'lsa, mustaqillik sharoitida bunday so'zlarni ifodalaydigan
tushunchalarga hayotda o'rin qolmadi. Shuning uchun ular iste'moldan chiqib ketdi. Hozirgi kunda
yangicha davlat va xo'jalik boshqaruviga, bozor iqtisodiyotiga doir bir qator yangi so'zlar paydo
bo'ldi. Ayrim eski o'zbek tilida qollanilgan so'zlar yangitdan olib kirildi. Masalan,
hokimiyat,
hokimlik, vazir, vazirlik,
devonxona
va boshqalar.
Shunday qilib, o'zbek tili leksikasi turmushimiz uchun keraksiz bo'lib qolgan tushunchalarni
bildiruvchi so'zlarning iste'moldan chiqib ketishi, yangi paydo bo'lgan tushunchalarni ifodalovchi
so'zlarning esa kirib kelishi hisobiga doimo o'zgarib, rivojlanib, boyib boradi. O'zbek tili leksikasi
bir qancha manbalar asosida boyib, rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga
ajratish mumkin: 1) o'z ichki imkoniyatlari asosida; 2) boshqa tillardan so'z olish asosida. Ularning
birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi.
1.
O'zbek tili leksikasining birinchi yo'l bilan boyib borish imkoniyatlari juda kengdir. Masalan,
a) ilgari qo'llanilib, keyin iste'moldan chiqib ketgan so'zlardan yangi tushunchalarni ifodalash
uchun foydalanish:
vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman
kabi; b) yasovchi qo'shimchalar
yordamida yangi so'z yasash:
uyali telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor),
dizaynchi (dizayner)
vaboshqalar; d) dialektal so'zlarni
faollashtirish:
mengzamoq
(Xorazm)
«o'xshatmoq», «tenglashtirrnoq», «qiyoslamoq»
ma'nosida.
2. O'zbek tili leksikasi tashqi manbalar asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda boshqa tillardan
so'z olmasdan faqat o'z ichki imkoniyatlari asosidagina rivojlanadigan birorta ham til yo'q. Bundan
o'zbek tili ham mustasno emas. Faqat ma'lum zarurat tufayli yangi tushunchani ifodalovchi o'z
tilimizning ichki imkoniyatlari asosida ifodalab bo'lmagandagina tashqi manbalarga murojaat
qilish foydalidir. Bobolarimiz Mahmud Koshg'ariy, Alisher Navoiylar ham shunga da'vat
qilganlar.
Keyingi davrlarda tilimizga Yevropa tillaridan bir qancha so'zlar yangi tushunchalar bilan
birgalikda kirib keldi. Masalan,
monitoring, diler, skayner
kabi. Bularning hammasi o'zbek tili
leksik imkoniyatlarini kengaytirib,
boyitmoqda
Do'stlaringiz bilan baham: |
