К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

3.6.2. Симметрия ва дисимметриялар. 
 
Географик қобиқда объектларнинг жойланишида симметрия ва 
дисимметрия намоён бўлади. Симметрия грекча сўз бўлиб, фазодаги 
нуқталарни жойланишидаги бир хилликни билдиради. 

---

73 
Географик 
қобиқ 
шарсимон 
симметрияга 
эга. 
Шарсимон 
симметриклик сайёрамизнинг оғирлик кучи майдонида шаклланади. 
Ернинг суткалик ҳаракат натижасида Ер ўққа ва экваторга эга. Географик 
қобиқнинг жуда кўп қисмлари экваторга нисбатан симметрик жойлашган. 
Масалан, ёритиш минтақаларининг, ҳаво ва сув оқимларининг жойланиши, 
босимнинг, ҳароратнинг, намликнинг тақсимланиши ва х.к. Аммо йирик 
умумсайёравий рельеф шаклларини жойланишида бундай хусусият 
кузатилмайди. 
Симметрикликнинг бузилиши дисимметрия деб аталади. Масалан, 
шимолий қутубдаги сувликка жанубий қутбдаги қуруқликни тўғри 
келиши. 
Географик қобиқдаги энг кенг тарқалган умумий симметрия шакли 
билатериал, яъни жуфт симмериядир. Жуфт симметрия дарахтларнинг 
барги учун хос (баргларниг икки томони ва икки қирраси). Океанлар ҳам 
жуфт симмериятга эга (икки қирғоқ, туби ва сув юзаси). Материклар 
шаклида ҳам симметрия намоён бўлади: Жанубий Американинг туртиб 
чиққан жойи Африкадаги Гвинея қўлтиғига тўғри келади, Африканинг 
шарқий қирғођини Мадагаскар оролининг ғарбий қирғоғига мос келиши, 
Катта Австралия қўлтиғига Антрактиданинг туртиб чиққан қисмининг 
тўғри келиши (Уилкс ери). 
Материк қиёфаларининг ана шундай билатериал тузилишини таҳлили 
асосида немис олими А.Вегенер материкларни силжиши ҳақидаги 
назарияни ишлаб чиқди. 
Минтақавий (регионал) даражада географик қобиқда билатериал 
(жуфт) ва конуссимон (коник) симметриялар намоён бўлади. 
Жуфтсимметрик тузилиш дарё водийлари (икки қирғоғи, ўзани ва сув 
юзаси), тоғ тизмалари учун хос. Коник симметрия эса вулканлар, алоҳида 
тоғлар, карст ва тектоник ботиқлар учун хос. 
Симметрик таҳлил географик қобиқни тузилишини муҳим 
қонуниятларини очиб беришга имкон беради ва уларни ривожланиш 
тарихини ўрганишга асос бўлиб хизмат қилади.