O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi sirdaryo viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

BO`LAJAK BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHILARIDA KOMMUNIKATIV KOMPETENSIYANI 
SHAKLLANTIRISH. 
JizPI tayanch doktaranti Azizov O.E 
Zamonaviy ta'lim makonida ishning eng yaxshi natijalariga erishish, ta'lim sifatini oshirish, belgilangan 
maqsadlarga erishish uchun o'qituvchining vakolatlarini rivojlantirish darajasiga e'tibor berishi kerak. Ta'limda 
vakolatlarga asoslangan yondashuv yangi natijalarga yo'naltirilgan ta'lim paradigmasining asosiy tarkibiy qismidir.
Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra (B. Oskarsson, A.V. Xutorskoy) kommunikativ kompetensiyani asosiy 
ko'nikmalarga bog'lash mumkin - 
“bu shaxsiy va shaxslararo fazilat
lar, qobiliyatlar, ko'nikmalar va bilimlar turli xil 
ish va ijtimoiy hayotning turli shakllarida va turli xil vaziyatlarda namoyon bo'ladi”.
Ortiqcha kasbiy ko'nikmalar (kasbiy mahoratdan tashqari) - kasbiy faoliyat samaradorligini oshirishga qodir 
ko'nikmalar. Kasbiy mahorat quyidagilarni o'z ichiga oladi: aniqlik va maqsadga muvofiqlik; ona tilida adabiy va 
ishbilarmonlik, yozma nutqni yaxshi bilish; chet tilini bilish; kompyuter texnologiyalaridan foydalanish qobiliyati; 
psixologiya va aloqa etikasini bilish; vaqtni boshqarish qobiliyati; jamoada ishlash (yetakchilik ko'nikmalari); aks 
ettirish mahorati; ijodiy fikrlash; o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish qobiliyati; o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-
o'zini tarbiyalash qobiliyati.
Kommunikativ kompetentsiya - bu o'qituvchining ma'lum bir qator muammolarni hal qilish qobiliyatini 
belgilaydigan supraprofessional kompetentsiya. Sub-subyektiv kompetentsiyalar - bu yuqori darajadagi professional 
qobiliyatlar, shaxslarning muvaffaqiyatli o'zaro munosabatlarini ta'minlaydigan shaxsiy fazilatlar. Ular faoliyatning 
turli sohalarida talabga ega, ular integrativlik (bir hil ko'nikma va bilimlar), ko'p funktsionallik (tegishli 
muammolarni hal qilish qobiliyati), fanlararo (bilimlarni bir fan sohasidan boshqasiga o'tkazish va ularni turli 
vaziyatlarda qo'llash qobiliyati) bilan ajralib turadi. 
Adabiyotda pedagogika universitetlari talabalari o'rtasida kommunikativ kompetensiyani shakllantirish jarayoni 
batafsil tavsiflangan, uning miqdorini o'lchash muammosi ko'rib chiqilgan. Shuningdek, o'qituvchining 
kommunikativ kompetentsiyasining mohiyati, tuzilishi (G.S. Trofimova) tomonidan ochib berilgan Biz uzluksiz 
ta'lim tizimida o'qitishning zarur tarkibiy qismi sifatida boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ 
kompetentsiyasi tushunchasining mohiyatini va uning mazmunini o`rganish. 

---

87 
Boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasi - bu ma'lumotni uzatish, almashish, 
aloqalarni o'rnatish, vaziyatni boshqarish uchun o'qituvchining aloqa jarayoniga qadriyatli munosabati, ongli 
samarali ijtimoiy o'zaro ta'sir o'tkazish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni (jamiyatning har bir elementining 
o'ziga xosligini saqlab turishda) ta'minlaydigan integrativ shaxsiy fazilati, og'zaki va og'zaki bo'lmagan vositalardan 
foydalanish. Shaxsning integrativ sifati (falsafa nuqtai nazaridan), diqqat markaziga ega bo'lgan, o'zini o'zi 
rivojlantirish va ishlash qobiliyatiga ega bo'lgan shaxs substruktsiyasining elementi sifatida tushuniladi. Integrativ 
fazilatlar tizimida yetakchi rol asosiy fazilatlarga tegishli. Integrativ fazilatlar shaxsiy fazilatlarni shaxs yo'nalishi 
atrofida bog'laydi. O'qituvchining aloqa jarayoniga bo'lgan munosabati quyidagilarni o'z ichiga oladi: o'quvchining 
o'quv faoliyati sub'ekti sifatidagi rolini tushunish, boshlang'ich maktab o'quvchilari va ularning ota-onalari bilan 
kooperatsion aloqalarni o'rnatish, o'quv materialining o'quvchining shaxsini shakllantirish va rivojlantirish uchun 
imkoniyatlaridan foydalanish. 
Boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasining mohiyati hayotiy vaziyatlarni hal 
qilishning eng samarali usullarini topishga, o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi munosabatlarni buzilmasdan o'zaro 
amalga oshirishga, texnikalarni joriy etishga qaratilgan bilim va ko'nikmalaridagi tizimli o'zgarishlardan iborat. 
Bizning fikrimizcha, boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining aloqa jarayoni - bu aloqa uchun aloqa emas, balki 
o'qituvchi tomonidan boshqariladigan va sinergik boshlanadigan yo'naltirilgan aloqa. Vakolat va vakolatli 
tushunchalarini aniqlashda olib borilgan nazariy tadqiqotlar asosida boshlang'ich umumiy ta'lim o'qituvchisining 
kommunikativ vakolati tarkibiga quyidagilar kiradi degan xulosaga keldik: 
- amaliy tajribani hisobga olgan holda o'qituvchi faoliyatini algoritmlashtirishning kombinatsiyasi; 
- o'qituvchining nazariy bilimlarni, amaliy ko'nikmalarni birlashtirishga asoslangan harakatlarga psixologik va 
shaxsiy tayyorgarligi; 
- o'qitish usullari va ularni amalda qo'llash. 
Keling, boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ vakolati tarkibini batafsil ko'rib chiqaylik. 
Epistemologik tarkibiy qism - bu hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalar mazmunini bilish, ma'lumot qidirish va 
almashish, qaror qabul qilish. 
Epistemologik tarkibiy qism quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
- pedagogik muloqot ko'nikmalarini takomillashtirish usullarini bilish; 
- psixologik va pedagogik ta'sir usullarini bilish; 
- bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini, shu jumladan psixologik xususiyatlarini bilish; 
- zamonaviy jamiyatning rivojlanish tendentsiyalari to'g'risidagi bilimlar kabilar. 
Aksiologik tarkibiy qism - bu qadriyatlar va qiymat yo'nalishlari, kasbiy faoliyat motivlari, harakatga tayyorlik, 
o'z-o'zini tarbiyalash qobiliyati. 
Aksiologik tarkibiy qism quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
- o'qituvchi tomonidan o'quv jarayonidagi har bir ishtirokchining axloqiy pozitsiyalarini tushunish va ularga 
hurmat; 
- ijobiy tajribani tarqatish, o'qituvchini nnovatsion amaliyotida qo'llash; 
- o'qituvchining motivatsiyasi. 
Boshlang'ich umumiy ta'lim o'qituvchisining o'ziga xos xususiyatlari boshlang'ich maktab o'quvchilariga 
ularning yoshini, shu jumladan psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida munosabatda bo'lishni 
anglatadi. O'qituvchi uchun boshlang'ich maktabdagi aloqa jarayonini uning barcha ishtirokchilari to'laqonli sherik 
bo'lganda ikki tomonlama deb hisoblash juda muhimdir. Rivojlangan kommunikativ ko'nikmalarga ega bo'lgan 
o'qituvchi bolada qiziqish, birgalikda fikr yuritish, turli nuqtai nazarlarni ifoda etish, g'oyalarni shakllantirish va 
maqsad qo'yish kabi ta'lim muhitini tashkil qila oladi. O'qituvchi o'quvchilarni kelgusi yutuqlari va intellektual 
rivojlanishiga turtki beradigan ijodkorlik ruhida tarbiyalay olishi ham juda muhimdir. Boshlang'ich umumiy ta'lim 
o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasining rivojlanish darajasi nafaqat har bir darsda ko'rinadi, u
o'qituvchi sinfga kirishi bilan, og'zaki belgilarga ko'ra, hali ham juda yosh o'quvchilar intuitiv ravishda 
o'qituvchining munosabatida ko'rishadi. Bu yerda qo'rquv va ularning javoblariga, harakatlariga bo'lgan ishonch va 
o`quvchilar tomonidan o'rganishni xohlash paydo bo'ladi. Munosabatlar boshqacha bo'lishi mumkin: samarali 
(faoliyatdagi muvaffaqiyat uchun, o'zini oshkor qilish, o'z-o'zini tarbiyalash, bolalarga bo'lgan muhabbatni ifoda 
etish,) va samarasiz (moddiy farovonlik, qiyinchiliklardan qochish, boshqalar hisobidan o'zini yuqori ko'tarish, 
tasodifiy munosabatlar, kuchga ehtiyoj). O'qituvchi o'zining kasbiy faoliyatida o`quvchiga murojaat qilib, har doim 
o'zining darsini, har bir muloqot lahzasini namoyish qilishi kerak. Darsda har qanday o'qituvchining samarali 
muloqot qilishning o'ziga xos usullari mavjud: "Hayratlanish" - darsning qiziqarli boshlanishi, "Tinchlaning" - 
intellektual dam olish uchun oldindan o'ylangan imkoniyatlar, boshqa faoliyat turiga o'tish, "Eslab qolish" - siz o'quv 
materialini takrorlashning turli usullari bilan o'ylashingiz kerak, - uni xotiraga kiritish kabi. Har bir narsada o'lchov 
printsipiga rioya qilish muhimdir. 
O`quvchilarning o'qituvchiga bo'lgan munosabati nafaqat aloqa natijasi, balki umumiy ko'rish (tashqi ko'rinish, 
imo-ishoralar, xulq-atvor, qarash, tabassum) ham muhimdir, bu orqali o'qituvchining o'zaro munosabatlarga 
tayyorligi "ko'rib chiqiladi". Ushbu og'zaki bo'lmagan tarkibiy qismlarning barchasi yaxshi tushunilmaydi va 
o'qituvchining o'zi tomonidan nazorat qilinishi qiyin, ammo bolalarga, ayniqsa boshlang'ich maktab yoshidagi 
bolalarga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Kuzatishlar natijalariga ko'ra boshlang'ich maktab yosh o'quvchilar ba'zan 
o'qituvchining tashqi ko'rinishini, uning imo-ishoralari, odob-axloq qoidalarini va boshqalarni nusxalashlarini 

---

88 
bilishadi. Barkamol o'qituvchi imidjining barcha tarkibiy qismlariga e'tibor qaratishi kerak. Qoidaga ko'ra, og'zaki 
bo'lmagan belgilar pedagogik aloqaning og'zaki tarkibiy qismlari bilan tasdiqlanadi. O'qituvchining muloqot uslubi 
asosan hissiyotga, ovozga va nutqning badiiy ekspressivligiga ta'sir qiladi. Yuqorida sanab o'tilgan og'zaki tarkibiy 
qismlar, bilim komponenti darsning hissiy boyligini, o'quv materialining tajribasini va uni o`quvchilar tomonidan 
o`zlashtirilishini belgilaydi. Keyin tajriba o`quvchi tomonidan shaxsan boshdan kechirilganda o'rganilgan deb 
hisoblanadi. 
Barkamol o'qituvchi bilim tarkibini yaxshiroq o'zlashtirish, samarali aloqadan foydalanish, darsda do'stona hissiy 
muhitni shakllantirish va o'quvchilarni o'rganishga ijobiy rag'batlantirish vositasi sifatida ko'radi. Muloqot 
jarayonining samaradorligi, asosan, o'qituvchining qadriyatlar tizimi bilan belgilanadi, unga quyidagilar kiradi: 
o'quvchining o'quv faoliyati sub'ekti sifatida rolini tushunish, bolalar bilan hamkorlik aloqalarini o'rnatish, o'quv 
materialining imkoniyatlaridan o'quvchining shaxsini shakllantirish va rivojlantirish uchun foydalanish. 
Praksiologik tarkibiy qism - bu ko'nikmalar, harakatlar, tajriba. Praksiologik tarkibga quyidagilar kiradi: 
- o'qituvchining voqealarni rivojlantirish rejasini ko'rish qobiliyati, muloqot ishtirokchilarini bashorat qilish va 
ularga ta'sir qilish, maqsadga erishish, muqobil takliflar mavjudligi; 
- o'qituvchining tinglash qobiliyati, bilim va buzilmas ta'sir ko'rsatishga qaratilgan texnikani muvaffaqiyatli 
amalga oshirish. 
Shunday qilib, boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasining mohiyati va tuzilishi, 
shuningdek, o'qituvchining kommunikativ vakolatlarini rivojlantirish yo'llarini yanada to'liqroq baholash va 
tavsiflash imkoni, boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasini rivojlantirishning tarkibiy 
mazmunli modelini yaratish kabi bir qancha dolzarb muommolarning yechimini topish usullarini o'z ichiga oladi.
Boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasi darajasini oshirishga sezilarli ta'sir 
ko'rsatadigan zamonaviy talablarni bajarishning mumkin bo'lgan usullaridan biri bu o'qituvchilarning doimiy kasbiy 
rivojlanishi. 
Ta'limning hozirgi rivojlanish bosqichida o'quv jarayonining barcha ishtirokchilari tomonidan yangi vakolatlarni 
o'zlashtirish zarurligidan iborat bo'lgan malaka oshirish tizimini tashkil etishga innovatsion yondashuv zarur. 
Boshlang'ich umumiy ta'lim jarayonida sinf va sinfdan tashqari mashg'ulotlarning mazmunli birligi g'oyasi me'yoriy 
birlashishga erishni takomillashtirishni tashkil etish va uni amaliy, ijtimoiy va shaxsan muhim mashg'ulotlarda va 
maktab soatlarida bilim, ko'nikmalarni amalga oshirish uchun mos maydonni yaratishda qo`llay olishga o`rgatish.
Ishtirokchilarning ta'lim sohasidagi munosabatlarga bo'lgan ehtiyojlarini tahlil qilish asosida boshlang'ich ta'lim 
o'qituvchisini darsga tayyorlashning asosiy jihatlarini quyidagicha aniqlash mumkin. 
- uzluksiz ta'lim dasturlari mazmunining yo'nalishi fan bilimlarini yangilash emas, balki yangi pedagogik 
maqsad va vazifalar to'g'risida mulohaza qilish va puxta ishlab chiqish hamda o'qituvchining ta'lim jarayonida yangi 
rolini tushunish; 
- turli fan sohalari o'qituvchilarini o'qitishning o'quv rejasini, o'ziga xos pedagogik maqsad va vazifalarini 
kompleks tushunishga yo'naltirish; 
- nazariy va amaliy mashg'ulotlar tarkibiga quyi tashkilotlarning innovatsion tajribalarini tarqatishda ishtirok 
etish kerak. 
O'qituvchining malakasini oshirish - bu asosiy, shu jumladan kommunikativ kompetentsiyalarni 
rivojlantirishning doimiy jarayoni. Uzluksiz ta'lim tizimi doirasida o'qituvchining o'z imkoniyatlarini yangilash 
bo'yicha faoliyatini muvofiqlashtirish mumkin. 
Shunday qilib, boshlang'ich ta'lim o'qituvchisining kommunikativ kompetentsiyasini rivojlantirishning hozirgi 
holati va yo'llarini tahlil qilar ekanmiz, o'qituvchilarni tayyorlash tizimiga quyidagi tadbirlarni kiritish mumkinligini 
ko'ramiz. 
- boshlang'ich umumiy ta'lim o'qituvchisining kommunikativ faolligini o'qituvchining ta'lim jarayonidagi yangi 
rolni tushunishi orqali o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish bo'yicha muvofiqlashtirish; 
- o'qituvchilarning ijodiy guruhlar faoliyati orqali maktab, shahar, viloyat miqyosida (kommunikativ innovatsion 
tajribani faol ravishda tarqatish) o'quv mashg'ulotlarini, dizayn va tadqiqot ishlarini tashkil etish, modulli dasturlarni 
yaratish; 
- ilmiy tadqiqotlar natijalarini o'quv jarayoniga innovatsion maktablar asosida joriy etish; 
- innovatsion jarayonlar samaradorligining monitoringini tashkil etish; 
- ta'lim munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun rivojlanayotgan o'quv muhitini yaratish.