G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 6g ‘il bolalarda jinsiy bezlarning endokrin funksiyasi
Erkak jinsiy bezlari - moyakdir (urug'don). Moyak juft organ. K atta 
yoshli odamda har bir moyakning hajmi taxminan 4,5x3 sm, vazni 20-30 
g boiadi. Moyakda 250 ga yaqin boiakeha bo'lib, har birida 3-4 tadan 
urug' naychalari bor. Naychalar esa spemiatogen epiteliy bilan qoplangan. 
Moyakning yuqori qutbida ortig'i joylashgan.
Moyak fiziologik jihatdan tashqi sekretor va ichki sekretor funksiyani 
bajaradi. Tashqi sekretor funksiyasi spermatozoidlar ishlab chiqarilishiga 
bogiiq, ichki sekretor yoki endokrin funksiyasi testosteron - bevosita 
qonga tushadigan erkak jinsiy gorm oni ishlab chiqarishdan iborat. 
Testosteron steroid gormon b o iib , organizmga ta ’siriga k o i a buyrak 
usti bezlari p o 's tlo g i gormonlaridan biriga yaqin turadi. Testosteron 
ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanishiga yordam beradi. U tashqi jinsiy 
organlar, prostata bezi va urug4 pufakchalarining o 4sishi va rivojlanishini 
tezlashtiradi. Testosteron t a ’sirida soqol-m o4ylov o 4sadi, qovda jun 
chiqadi, hiqildoq o 4sadi va tovush boylamlari yo'g4onlashadi. Testosteron 
oqsil sintezini tezlashtirib, organizm da parchalanish jaray o n larini 
kam aytirish xususiyatiga ega. Balog4atga yetish davrida o 4smirlarda 
muskullarning jadal sur’atda rivojlanishi, tez o 4sish shuning natijasida 
ro 4y beradi. Qiz bolalarda bu anatomik o'zgarishlar buyrak usti bezlari 
po'stlog'ining androgenlariga bogiiq.
Yangi tu g ilg a n o 'g 'il bolalarda m oyaklar, odatda, tashqi jinsiy 
organlardan birmuncha katta bo'ladi. Chilla davri o'tgach, birmuncha 
zichlashadi, yorg'oq torayadi va burishadi. Bir yashar bolada moyaklar 
1x0,5 sm dan oshmaydi. Bola o'sgan va rivojlangan sayin moyaklar juda 
sekin kattalashib boradi. 5-7 yoshdagina sezilarli darajada o'sadi. O 'rta 
va katta maktab yoshida moyaklar jadal kattalasha boshlaydi, yorg'oq 
rivojlanadi, unda pigmentatsiya paydo bo ia d i. Moyakning o'sishi va 
rivojlanishiga gipofiz katta ta ’sir ko'rsatadi.
Moyaklarning ichki sekretor funksiyasi, ko'pincha esa tashqi sekretor 
funksiyasi boim asa, jinsiy rivojlanish ro'y bermaydi. Jinsiy olat, moyaklar 
kichik bo'ladi yoki moyaklar boim aydi. Qovda jun juda kam o'sadi 
yokibutunlay o'smaydi, soqol-mo'ylovchiqmaydi, bolasemirmaydi, yog', 
odatda, ayollarga xos tipda taqsimlanadi, uzun suyaklarning o'sish zonasi 
ancha vaqtgacha ochiq qolib, uzunasiga o'sishi uzoq vaqt davom etishi 
mumkin. Buning oqibatida tananing o'ziga xos «axtasimon» nisbatlari
165
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuzaga keladi: tananing yuqori yarmi kalta, qo'l va oyoqlar uzun bo'ladi. 
Ovoz umrining oxirigacha ingichkaligicha qoladi.
Moyaklarning endokrin funksiyasi arzimas darajada susaysa, belgilari 
uncha yuzaga chiqmaydi. K o'pincha, bu belgilar vaqtincha bo'lishi va 
uzoq vaqt davom etgan umumiy kasalliklar, semirish yoki oilaviy sharoit 
oqibatida balog'atga yetish davri kechikishiga bog'liq bo'lishi mumkin.
Ba’zan xromosoma apparatidagi m a’lum nuqsonlarga bog'liq bo'lgan 
kasallik uchraydi. Tekshirish vaqtida bunday bemorlarda qo'shimcha X 
xromosoma topiladi. Bunda kasal bola tanasi proporsiyalarining buzilishi 
bo'lgani holda ikkilamchi jinsiy belgilari normal rivojlanishi, ko'krak 
bezlari kattalashishi, moyakning tashqi sekretor funksiyasi butunlay 
bo'lmasligi (spermatogenez bo'lmasligi) mumkin. Kasallik Klaynfelter 
sindromi deb ataladi. Bu kasallik kam uchraydi, taxminan 300-400 ta 
yangi tug'ilgan chaqaloqning bittasi shunday bemor bo'lishi mumkin.