Geodeziya va marksheyderiya

5-MA’RUZA. TOPOGRAFIK KARTA VA PLAN NOMENKLATURASI 
 
Reja. 
1. Topografik karta va uning nomenklaturasi.
 
2. Kilometrlar to‘ri. 
Tayanch iboralar:
karta nomenklaturasi, varaqlarini nomerlash, 
varaqlarga bo‘lish, kolonna, meridian, parallel, qator, nomerlash uzoqlamasi, 
ekvator, masshtab, sfera, trapetsiya, Gauss proeksiyasi, zona, teng burchakli, 
konform proeksiya, o‘qiy meridian, zona nomeri, shartli koordinatalar boshi, 
kilometrlar to‘ri, koordinatomer. 
To‘rli masshtabdagi kartalar nomenklaturasiga 1:1000000 mashtabli davlat 
kartasi asos qilib olingan. 
Karta varaqlarini belgilash sistemasi topografik karta nomenklaturasi 
deyiladi. 
Kartani varaqlarga bo‘lish hamda varaqlar nomenklaturasini belgilash 
uchun butun er sharining yuzasi har 6° dan o‘tkazilgan meridianlar bilan 60 ta 
kolonnaga 
bo‘linadi: kolonnalar arab raqamlari bilan nomerlanadi, nomerlash 
uzoqlamasi 180° bo‘lgan meridiandan boshlanib, g‘arbdan sharqqa tomon 1 dan 60 
gacha oshib boradi (5.1-shakl). 
Kolonnalar ekvatordan boshlab, shimoliy va janubiy qutblarga tomon har 
4° dan o‘tkazilgan parallellar vositasida 
qatorlarga 
bo‘linadi. Qatorlar o‘rni latin 
alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi. Yuqoridagidek o‘tkazilgan meridian va 
parallellar bilan er yuzasida 1:1000000 masshtabdagi kartalarning bir qancha 
trapetsiyasi hosil bo‘ladi. Har qaysi trapetsiya bitta alohida varaqda tasvirlanadi; 
meridian va parallel chiziqlar esa shu varaq ramkasi bo‘ladi. 1:1000000 
masshtabdagi karta bir varag‘ining nomenklaturasi shu karta trapetsiyasi 
joylashgan qator o‘rnini ko‘rsatuvchi harf va kolonna nomeridan iborat bo‘ladi 
(masalan, 
K-
42 va 
M-
53). Qator va kolonnalarga bo‘lish, nomerlash, belgilash
5.1-shaklda to‘la ko‘rsatilgan. 
Qatorning qaysi yarim sharda ekanligini bilish uchun nomenklatura oldiga 
shimoliy yarim sharda 
N 
harfi, janubiy yarim sharda esa 
S
harfi yoziladi. Masalan, 
N, M-
53 kabi. 
Nutqaning geografik koordinatlari 

(kenglik) va 

(uzoqlik) ma’lum 
bo‘lsa, 1:1 000 000 masshtabli kartaning shu nuqta joylashgan varag‘ining 
nomenklaturasini anshqlash uchun qo‘yidagi formuladan foydalanish mumkin 
(kolonna nomeri 
t, 
qator nomeri 
p 
deb oliigan): 
31
6
0



т
1
4



п
(5.1) 
Agar 


180° bo‘lsa, 

---

1
6
180
0




т
(5.2) 
bo‘ladi. Bu formuladan foydalanishda 

va 

larning faqat gradus qiymatlari 
tegishlicha 6 va 4 ga bo‘linib, butun bo‘linmalar olinadi va ular qiymatiga 
tegishlicha 31 va 1 qo‘shiladi. Masalan, shimoliy yarim sharda biror nuqtaning 
geografik koordinatalari 

= 41° 18'; 

= 69° 17' deylik, shunda kolonna nomeri 
42
31
11
31
6
69
0





т
, qator nomeri esa 
11
1
10
1
4
41
0





п
bo‘ladi. 
5.1-shakl. 
Latin alfavitining 11 harfi 
K
bo‘lganidan karta varag‘ining nomenklaturasi 
N, K-
42 ko‘rinishda yoziladi. Lekin mamlakatimiz faqat shimoliy yarim sharda 
joylashgani uchun karta, varag‘ining nomenklaturasini 
N 
harfini tashlab, 
K-
42 
ko‘rinishida yozish qabo‘l qilingan. 
1:1 000 000 masshtabdagi kartaning bir varag‘ini 4 ta teng bo‘lakka bulib, 
1:500 000 masshtabdagi kartaning 4 varag‘i hosil qilinadi; ularning nomlari rus 
alfavitining bosh harflari 
A, Б, В, Г 
bilan belgilanadi va bu millionli varaq 
nomenklaturasi davomiga 
K-42-Г 
tarzida yoziladi (5.2-shakl). 
5.2-shakl. 5.3-shakl. 

---

1:1 000 000 masshtabdagi kartaning bir varag‘ini 144 (12x12) bo‘lakka 
bo‘lib, 1:100 000 masshtabdagi karta varaqlari hosil qilinadi; bo‘lar 1 dan 144 
gacha arab raqami bilan belgilanadi hamda varaq nomeri millionli varaq 
nomenklaturasi davomiga 
K-42-103
tarzida yoziladi 
(
5.3-shakl). 
1:50 000 va undan yirik masshtabdagi kartalar uchun 1:100 000 
masshtabdagi karta varag‘i asos bo‘ladi. Nomenklaturalarni belgilashda 1:1 000 
000 masshtabli karta nomenklaturasi ketidan 1:100 000 li karta varag‘ining nomeri, 
so‘ngra esa yirik masshtab varag‘ini belgilovchi harf yoki nomer yoziladi. 
1:100 000 masshtabdagi kartaning bir varag‘ida 4 ta 1:50 000 masshtabdagi 
karta varag‘i joylashadi, bo‘lar rus alfavitining bosh harflari 
A, Б, В, Г 
bilan 
belgilanadi. Misolimizga tegishli 1:50 000 masshtabdagi karta varag‘ining 
nomenklaturasi 
K-42-103- Б 
deb yoziladi 
(
5.4-shakl). 
1:50 000 masshtabdagi kartaning bir varag‘iga 4 ta 1:25 000 masshtabli 
karta varg‘agi joylashadi, bo‘lar rus alfavitining kichik harflari 
a, б, в, г 
bilan 
belgilanadi va kerakli varaq hapfi 1:50 000 masshtabli karta varag‘i 
nomenklaturasi davomiga yoziladi, bunda 1:25 000 masshtabli karta 
nomenklaturasi hosil bo‘ladi. Misolimizda 
K-42-103-B-a 
bo‘ladi 
(
5.4-shakl). 
1:25 000 masshtabdagi kartaning bir varag‘ida 4 ta 1:10 000 masshtabli 
karta varag‘i joylashadi, bo‘lar 1-4 gacha arab raqamlari bilan nomerlanadi va 
karta nomenklaturasini belgilashda varaq nomeri yigirma besh mingli karta 
varag‘ining nomenklaturasi oxiriga yoziladi. Misolda 
K-42-103-B-a-1
bo‘ladi. Bu 
varaqlarning joylanishi va nomenklaturasi 5.4-shaklda ko‘r-satilgan. 
1:5 000 va undan yirik masshtabdagi planni varaqlarga bo‘lish va 
nomenklaturasini belgilash uchun 100 000 masshtabli karta varag‘i asos qilib 
olingan. 
1:100 000 masshtab karta varag‘ida 256 (16X16) ta 1:5000, masshtabli plan 
varag‘i joylashadi, va 1 dan 256 gacha arab raqamlari bilan iomerlanadi. 
1:5 000 masshtabli karta varag‘ining nomenklaturasini belgilash uchun 
kerakli varaq nomeri yuz mingli karta varag‘i nomenklaturasi davomiga qavs 
ichida 
K-42-103-(26)
tarzida yoziladi. (5.5-shakl). 
5.4-shakl. 5.5-shakl. 
1:5 000 masshtabdagi plan bir varag‘ida 9 ta (3X3) 1:2000 masshtabli plan 
varag‘i joylashadi, bo‘lar rus alfavitining kichik harflari, 
a, б, в, г, д, e, з, и 
bilan 
belgilanadi va ularning har biri besh mingli plan varag‘ining nomenklaturasi 

---

davomiga (qavs ichida) yoziladi. SHunda 1:2000 masshtabli plan nomenklaturasi 
hosil bo‘ladi. Masalan, 
K-42-103-(26-г) 
(5.6-shakl). 
1:2 000 masshtabdagi planning bir varag‘iga 4 ta 1:1 000 masshtabdagi 
planning varag‘ini joylashtirish mumkin: bo‘lar 1, 2, 3, 4 raqamlari bilan 
belgilanib, ikki mingli plan varag‘i nomenklaturasi davomiga masshtabli plan 
nomenklaturasi hosil bo‘ladi: 
K-42-103-(26-г-3)
. 
5.6-shakl.