Geodeziya va marksheyderiya

a
=100 m. By 
qiymatlarni (4.2) ga qo‘ysak 
тп
100
1

yoki 
tp=
100 kelib chiqadi. Endi 
mn 
qiymatlarini topish uchun 100 ni ikki ko‘paytuvchiga ajratsak 
10
10


тп
yoki 
t=
10, 
p
=10 bo‘ladi. Asosi 2 sm, 
t
=10, 
p=
10 bo‘lgan masshtab 
normal yuzli 
masshtab 
deyiladi. Masshtab yasash uchun 
AF 
chiziqni yuqoridagi kabi asoslarga, 
keyin chapdagi asosni 10 ga bo‘lib, balandlikni ham 10 ga bo‘lsak, parallel va 
tranversal chiziqlari o‘tkazsak, masshtab yasalgan bo‘ladi. Bu masshtab shakldagi 
kabi rasmiylashtiriladi. Masshtab bo‘yicha plan yoki kartadagi kesma uzunligini 
aniqlash uchun o‘lchagich yordamida kartadan kesma uzunligi olinib, masshtabga 
qo‘yiladi. O‘lchagichning bir oyog‘ini chiziq uzunligiga qarab, undagi 100 yoki 
200 yozilgan chiziqqa qo‘yib, ikkinchi oyog‘i asos bo‘laklaridan qaysi biriga 
to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Masalan, masshtab bo‘yicha 235 m ni ko‘rsatishda 
o‘lchagichning o‘ng oyog‘i 200 yozilgan chiziqcha ustida, chap oyog‘i esa 0 dan 
chapdagi uchinchi bo‘lakka qo‘yiladi. Asosning bir bo‘lagi 10 m bo‘lganidan 
o‘lchagich ikki oyog‘ining orasi 230 m bo‘ladi. Yana 5 m olish uchun uchinchi 
tranversal bo‘yicha 5 xona ko‘tarilish kerak. O‘lchagichning ikkala oyog‘i bir 
gorizontal chiziqda yotishi lozim. SHu vaqt o‘lchagichning oyoqlari 235 m ni 
ko‘rsatdi. (4.4-shakl, 
a
). 0,5 m bo‘laklardan chamalab olinadi. SHaklda 378,5 m 
ko‘rsatilgan. 
4.4-shakl, a. 
Masshtab chizg‘ich va transportirda normal yuzlikli masshtab yasalgan 
bo‘ladi. Bu masshtabni to‘rli sonli masshtabga tatbiqan ishlatishda avval sonli 
masshtab bo‘yicha asos qiymati 
a 
ni, keyin asosning bir bo‘lagi qiymati 
r 
ni 
(
10
а
р

) va eng kichik bo‘lak qiymati 
100
а
ху

ni topish kerak. Masalan, normal 
masshtab
2000
1
son masshtabga qo‘llanganda 
a=
40 m, 
r
=4 m, 
xu=
0,4 m bo‘ladi. 
xu=
0,4 m bo‘lishi masshtabdan foydalanish uchun noqulay. Bunday vaqtda 
xu
=0,5 
m bo‘lgan maxsus masshtab yasash va undan foydalanish lozim. Bunday 
masshtabni yasash uchun 
t 
va 
p 
qiymatlari aniqlanadi. (4.2) bo‘yicha 
тп
40
5
,
0

yo 
80

тп
yoki 
10
8


т
; bundan 
8

т
, 
10

п
, ya’ni asos 8 bo‘lakka, balandlik 
esa 10 bo‘lakka bo‘linadi. Bu masshtabda 
a
=40, 
r
=5, 
xu
=0,5 m bo‘ladi.
 
Masshtab aniqligi.
Masshtab bo‘yicha planda ko‘rsatish mumkin bo‘lgan 
joydagi eng kichik chiziq, uzunligi 
masshtab aniqligi
deyiladi va 
t 
bilan 
belgilanadi. Planda lupasiz, sog‘lom ko‘z bilan 0,1 mm kesmani ajratish mumkin. 
0,1 mm dan kichik chiziqni ko‘rsatib bo‘lmaydi. SHunga ko‘ra, plandagi 0,1 mm 

---

grafik aniqliq 
deyiladi; joyda bunga to‘g‘ri kelgan uzunlik 
masshtab aniqligi 
deb 
ataladi. Masshtab aniqligi masshtab maxrajining 0,1 mm ga ko‘paytirilganiga teng, 
ya’ni 
M
t


1
,
0

(4.3) 
Masalan, 1:2000 masshtabning aniqligi 
t=
0,1

2000=200mm=0,20 m; 
1:5000 masshtabniki 
t
=0,1

5000=0,50 m. Normal yuzlikli masshtabda aniqlik 
masshtab eng kichik bo‘lagining yarmiga teng, ya’ni 
2
ху
t


(4.4) 
Masalan, 1:2000 masshtabda 
a=
40 m, 
xu
=0,40 m, 
t
=0,20 m; 1:5000 
masshtabda esa 
a
=100 m, 
xu=
1 m, 
t
=0,50 m bo‘ladi. (4.3) formula bo‘yicha 
hisoblangan to‘rli soniy masshtablar aniqligi 5.1-jadvalda keltirilgan. 
4.1-j a d v a l 
Sonli 
masshtablar 
Masshtab 
aniqligi,m 
Sonli 
masshtablar 
Masshtab 
aniqligi, m 
1:200 
1:500 
1:1000 
1:2000 
1:5000 
0,02 
0,05 
0,1 
0,2 
0,5 
1:10 000 
1:25 000 
1:50 000 
1:100 000 
1:200 000 
1,0 
2,5 
5,0 
10,0 
20,0 
Masshtab aniqligi bo‘yicha kichraytish darajasi 
M 
ni va plan masshtabni 
topish mumkin. Masalan, 
t
=0,5 m bo‘lganda (4.3) bo‘yicha 
5000
1
,
0
5
,
0
1
,
0


мм
м
t
bo‘ladi; shunga ko‘ra, plan masshtabi 1:5000 bo‘ladi. Bo‘lardan tashqari, masshtab 
aniqligi yordamida karta masshtabi bo‘yicha kartada tasvirlash mumkin bo‘lmagan 
joy konto‘ri shaklini va narsalar o‘lchamini aniqlash, joydagi kerakli ob’ektlarni 
o‘ziga o‘xshash qilib planga tushirish uchun qanday masshtab olish kerakligini 
ham bilish mumkin. 
O‘tma masshtab.
Eski rus o‘lchovida chizilgan plan, karta va aerosurat 
masshtablarining maxrajlari o‘nlik sistemadagi yaxlit son bo‘lmay, balki o‘nlar 
sistemasi qoidasiga xilof sonlar bo‘ladi. Bunday masshtablardan foydalanish ancha 
noqulay. SHunga ko‘ra plan yoki aerosuratdagi masofani (chiziq uzunligini) hech 
qanday hisoblash qilmasdan metr sistemasidagi o‘lchov birligida ifodalash uchun 
o‘tma masshtab yasaladi. Masalan, aerosurat son masshtabi 1:15400 bo‘lsin. 
Bunga o‘tma masshtab yasash uchun quyidagi proporsiya tuziladi: aerosuratda son 
masshtab bo‘yicha 154 m ga 1 sm to‘g‘ri kelsa, 200 m ga 
x 
to‘g‘ri keladi. Bundan 
x
=200:154=1,298 sm, yaxlitlasak 
x
=1,3 
sm bo‘ladi. Asos uzunligi 2 sm dan kichik bo‘lmasin deyilsa, u 2 ga 
ko‘paytiriladi. SHunda asos uzunligi 2,6 sm bo‘lib, bunga 400 m to‘g‘ri keladi. 
Masshtab yasash uchun to‘g‘ri chiziq bo‘yicha 2 sm o‘rniga 2,6 sm dan qo‘yiladi. 
YUzli masshtab qoidasiga ko‘ra 
t=
10, 
p
=10 olib yuqoridagidek yuzli (o‘tma) 
masshtab yasaladi. Masshtab asosining qiymati 
a
=400 m bo‘lib, 
r
=40 m, eng 
kichik bo‘lagi 4 m bo‘ladi (5.4-shakl, 
a
). O‘tma masshtabning metrik masshtabdan 

---

farqi shundaki, metrik masshtabda asosga 2 sm olinadi, o‘tmada esa 2,6 sm yoki 
soniy masshtabga qarab boshqa son olinadi. Bu masshtab bo‘yicha olingan kesma 
uzunligi chiziqning metr sistemasidagi uzunligi bo‘ladi.