|
a
=100 m. By
qiymatlarni (4.2) ga qo‘ysak
тп
100
1
yoki
tp=
100 kelib chiqadi. Endi
mn
qiymatlarini topish uchun 100 ni ikki ko‘paytuvchiga ajratsak
10
10
тп
yoki
t=
10,
p
=10 bo‘ladi. Asosi 2 sm,
t
=10,
p=
10 bo‘lgan masshtab
normal yuzli
masshtab
deyiladi. Masshtab yasash uchun
AF
chiziqni yuqoridagi kabi asoslarga,
keyin chapdagi asosni 10 ga bo‘lib, balandlikni ham 10 ga bo‘lsak, parallel va
tranversal chiziqlari o‘tkazsak, masshtab yasalgan bo‘ladi. Bu masshtab shakldagi
kabi rasmiylashtiriladi. Masshtab bo‘yicha plan yoki kartadagi kesma uzunligini
aniqlash uchun o‘lchagich yordamida kartadan kesma uzunligi olinib, masshtabga
qo‘yiladi. O‘lchagichning bir oyog‘ini chiziq uzunligiga qarab, undagi 100 yoki
200 yozilgan chiziqqa qo‘yib, ikkinchi oyog‘i asos bo‘laklaridan qaysi biriga
to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Masalan, masshtab bo‘yicha 235 m ni ko‘rsatishda
o‘lchagichning o‘ng oyog‘i 200 yozilgan chiziqcha ustida, chap oyog‘i esa 0 dan
chapdagi uchinchi bo‘lakka qo‘yiladi. Asosning bir bo‘lagi 10 m bo‘lganidan
o‘lchagich ikki oyog‘ining orasi 230 m bo‘ladi. Yana 5 m olish uchun uchinchi
tranversal bo‘yicha 5 xona ko‘tarilish kerak. O‘lchagichning ikkala oyog‘i bir
gorizontal chiziqda yotishi lozim. SHu vaqt o‘lchagichning oyoqlari 235 m ni
ko‘rsatdi. (4.4-shakl,
a
). 0,5 m bo‘laklardan chamalab olinadi. SHaklda 378,5 m
ko‘rsatilgan.
4.4-shakl, a.
Masshtab chizg‘ich va transportirda normal yuzlikli masshtab yasalgan
bo‘ladi. Bu masshtabni to‘rli sonli masshtabga tatbiqan ishlatishda avval sonli
masshtab bo‘yicha asos qiymati
a
ni, keyin asosning bir bo‘lagi qiymati
r
ni
(
10
а
р
) va eng kichik bo‘lak qiymati
100
а
ху
ni topish kerak. Masalan, normal
masshtab
2000
1
son masshtabga qo‘llanganda
a=
40 m,
r
=4 m,
xu=
0,4 m bo‘ladi.
xu=
0,4 m bo‘lishi masshtabdan foydalanish uchun noqulay. Bunday vaqtda
xu
=0,5
m bo‘lgan maxsus masshtab yasash va undan foydalanish lozim. Bunday
masshtabni yasash uchun
t
va
p
qiymatlari aniqlanadi. (4.2) bo‘yicha
тп
40
5
,
0
yo
80
тп
yoki
10
8
т
; bundan
8
т
,
10
п
, ya’ni asos 8 bo‘lakka, balandlik
esa 10 bo‘lakka bo‘linadi. Bu masshtabda
a
=40,
r
=5,
xu
=0,5 m bo‘ladi.
Masshtab aniqligi.
Masshtab bo‘yicha planda ko‘rsatish mumkin bo‘lgan
joydagi eng kichik chiziq, uzunligi
masshtab aniqligi
deyiladi va
t
bilan
belgilanadi. Planda lupasiz, sog‘lom ko‘z bilan 0,1 mm kesmani ajratish mumkin.
0,1 mm dan kichik chiziqni ko‘rsatib bo‘lmaydi. SHunga ko‘ra, plandagi 0,1 mm
grafik aniqliq
deyiladi; joyda bunga to‘g‘ri kelgan uzunlik
masshtab aniqligi
deb
ataladi. Masshtab aniqligi masshtab maxrajining 0,1 mm ga ko‘paytirilganiga teng,
ya’ni
M
t
1
,
0
(4.3)
Masalan, 1:2000 masshtabning aniqligi
t=
0,1
2000=200mm=0,20 m;
1:5000 masshtabniki
t
=0,1
5000=0,50 m. Normal yuzlikli masshtabda aniqlik
masshtab eng kichik bo‘lagining yarmiga teng, ya’ni
2
ху
t
(4.4)
Masalan, 1:2000 masshtabda
a=
40 m,
xu
=0,40 m,
t
=0,20 m; 1:5000
masshtabda esa
a
=100 m,
xu=
1 m,
t
=0,50 m bo‘ladi. (4.3) formula bo‘yicha
hisoblangan to‘rli soniy masshtablar aniqligi 5.1-jadvalda keltirilgan.
4.1-j a d v a l
Sonli
masshtablar
Masshtab
aniqligi,m
Sonli
masshtablar
Masshtab
aniqligi, m
1:200
1:500
1:1000
1:2000
1:5000
0,02
0,05
0,1
0,2
0,5
1:10 000
1:25 000
1:50 000
1:100 000
1:200 000
1,0
2,5
5,0
10,0
20,0
Masshtab aniqligi bo‘yicha kichraytish darajasi
M
ni va plan masshtabni
topish mumkin. Masalan,
t
=0,5 m bo‘lganda (4.3) bo‘yicha
5000
1
,
0
5
,
0
1
,
0
мм
м
t
bo‘ladi; shunga ko‘ra, plan masshtabi 1:5000 bo‘ladi. Bo‘lardan tashqari, masshtab
aniqligi yordamida karta masshtabi bo‘yicha kartada tasvirlash mumkin bo‘lmagan
joy konto‘ri shaklini va narsalar o‘lchamini aniqlash, joydagi kerakli ob’ektlarni
o‘ziga o‘xshash qilib planga tushirish uchun qanday masshtab olish kerakligini
ham bilish mumkin.
O‘tma masshtab.
Eski rus o‘lchovida chizilgan plan, karta va aerosurat
masshtablarining maxrajlari o‘nlik sistemadagi yaxlit son bo‘lmay, balki o‘nlar
sistemasi qoidasiga xilof sonlar bo‘ladi. Bunday masshtablardan foydalanish ancha
noqulay. SHunga ko‘ra plan yoki aerosuratdagi masofani (chiziq uzunligini) hech
qanday hisoblash qilmasdan metr sistemasidagi o‘lchov birligida ifodalash uchun
o‘tma masshtab yasaladi. Masalan, aerosurat son masshtabi 1:15400 bo‘lsin.
Bunga o‘tma masshtab yasash uchun quyidagi proporsiya tuziladi: aerosuratda son
masshtab bo‘yicha 154 m ga 1 sm to‘g‘ri kelsa, 200 m ga
x
to‘g‘ri keladi. Bundan
x
=200:154=1,298 sm, yaxlitlasak
x
=1,3
sm bo‘ladi. Asos uzunligi 2 sm dan kichik bo‘lmasin deyilsa, u 2 ga
ko‘paytiriladi. SHunda asos uzunligi 2,6 sm bo‘lib, bunga 400 m to‘g‘ri keladi.
Masshtab yasash uchun to‘g‘ri chiziq bo‘yicha 2 sm o‘rniga 2,6 sm dan qo‘yiladi.
YUzli masshtab qoidasiga ko‘ra
t=
10,
p
=10 olib yuqoridagidek yuzli (o‘tma)
masshtab yasaladi. Masshtab asosining qiymati
a
=400 m bo‘lib,
r
=40 m, eng
kichik bo‘lagi 4 m bo‘ladi (5.4-shakl,
a
). O‘tma masshtabning metrik masshtabdan
farqi shundaki, metrik masshtabda asosga 2 sm olinadi, o‘tmada esa 2,6 sm yoki
soniy masshtabga qarab boshqa son olinadi. Bu masshtab bo‘yicha olingan kesma
uzunligi chiziqning metr sistemasidagi uzunligi bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
