O‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti b. M. Saydumarov, N. M. Rizaeva

18
5.4 - rasm. Kontaktda bo„lmagan deformatsiya o„chog„ini 
uzunligining bir - biriga bog„liqligi 
 
Nazorat savollari: 
1.
Kontaktda bo„lmagan deformatsiyani aniqlash qanday bajariladi?
 
2.
Polosaning kontaktda bo„lmagan balandlik tortishuvi qanday bo„ladi? 
3.
Kontaktda bo„lmagan nisbat parametri qanday aniqlanadi?
 
6-amaliy mashg‘ulot 
Erkin boshlang‘ich ushlagich shartini o‘rganish 
 
Agar polosa aylanayotgan jo„valarga qaratilgan bo„lsa va qirralari 
bilan tegib turgan bo„lsa, bunda polosaning jo„valar bilan ushlab olish 
jarayoni sodir bo„ladimi? Bu savolga javob berish uchun ushlab olish 
shartlarini shakillantirib olish kerak.
Agar itarish kuchi 
yordamida polosa jo„valarga olib borilsa, 
qirralarining pachoqlanishiga olib kelmaydi, shunda ushlab olish erkin 
yoki tabiiy deb ataladi. Bunday ushlab qolish amaliyotda tez - tez 
uchraydi.
Teginish nuqtasida 
A
normal bosim 
N 
va ishqalanish kuchi 
T 
ga ta‟sir 
qiladi (6.1-rasm). Ishqalanish kuchlari polosani jo„valar tomon tortishga 
harakat qiladi, normal bosimning kuchlari bunga to„sqinlik qiladi. Ko„rinib 
turibdiki, ushlab qolish imkoniyati tortib olish va qaytarish kuchlari 
nisbatiga bog„liq.
Ushlab qolishni amalga oshirish uchun ishqalanish kuchining 
gorizontal tarkibiy qismlari 
normal bosim kuchining gorizontal 
tarkibiy qismlaridan kattaroq yoki ularga teng bo„lishi kerak. Matematik 
jihatdan quyidagi ko„rinishda tasavvur qilish mumkin.

---

19
6.1 - rasm. Polosa kuchining jo„valarga teginish momenti sxemasi 
, (6.1) 
6.1-rasmdagi sxemadan kuchni topamiz. 
, (6.2) 
, (6.3) 
Amanton ishqalanish qonunini qo„llaymiz
. (6.4) 
Bu yerda 
jo„valarda polosa qirralari sirpanishining ishqalanish 
koeffitsiyenti keyinchalik ushlab qolishda ishqalanish koeffitsiyenti deb 
ataladi. 
Shunda olamiz 
. (6.5) 
Toliqqan gorizontal 
va 
kuchlarning qiymatini dastlabki (1) 
holatiga qo„yamiz.
. 
Bu ifodani chap va o„ng qismga bo„lsak, 
,

---

20
. (6.6) 
deb qabul qilamiz.
Bu formula (6.6) boshlang„ich erkin ushlab qolish shartlarini aks 
ettiradi.
Ushbu shartni og„zaki shakllantirish quyidagicha: jo„valar polosani 
ushlab qolish sodir bo„lishi uchun, ushlab qolishda ishqalanish 
koeffitsiyenti ushlab qolish burchagining tangensidan kichikroq yoki hech 
bo„lmaganda, unga teng bo„lishi kerak.
Ko„pincha ushlab qolish shartlari boshqacha yanayam ko„proq, 
bundan osonroq ko„rinishda ifodalanadi.