Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Ислом КАРИМОВ
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган Россия им­
периясининг Туркистон ўлкасига уюштирган босқинчилик 
юришлари, мустамлакачилик сиёсати, ижтимоий­иқтисодий 
ҳаёт, миллий­озодлик ҳаракатлари, умуман, империя босқи­
нининг мақсад­моҳияти ва оқибатлари ҳақидаги манбалар 
– қўлёзма асарлар, эсдаликлар, хотиралар, ҳужжатлар ва 
архив маълумотлари мажмуи кўпчиликни ташкил этади. 
Афсуски, совет ҳукмронлиги даврида уларнинг барчаси бир 
ёқлама тадқиқ этилиб, масаланинг моҳиятига холисона баҳо 
берилмади.
Мавзу бўйича кўплаб тарихий асарлар мавжуд бўлиб, 
уларнинг орасида қуйидагилар: Муҳаммад Солиҳхўжанинг 
«Тарихи жадидайи Тошканд», Мирзо Абдулазим Сомийнинг 
«Тарихи салотин манғития», Муҳаммад Аттор Ҳўқандий­
нинг «Тарихи жаҳоннамойи», Ибратнинг «Фарғона тари­
хи», Юсуф Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшоҳий», Ҳаким 
Маъсумхоннинг «Мунтахиб ут­таворих», Муҳаммад Содиқ 
Муншийнинг «Қўқон хонлиги тарихи», «Тарихи Манзум», 
Азиз Марғилонийнинг «Тарихи Азизий», Аҳмад Донишнинг 
«Манғит амирлари тарихи», Муҳаммад Фозилбекнинг «Му­
каммали тарихи Фарғона» ва ҳоказолар муҳим ўрин эгаллайди.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ФА Шарқшунос­
лик институти жамғармасида ҳам мавзунинг у ёки бу то­

---

8
монларини ёритувчи манбалар туркуми сақланади. Бундан 
ташқари, Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архиви 
жамғармаларида сақланаётган турли ҳужжатлар, ХIХ аср­
нинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида чоп этилган мат­
буот нашрлари мавзу ҳақида қимматли маълумотлар беради.
Таъкидлаш жоизки, ўтган асрнинг 20­йилларида Г.И.Са­
фаров, П.Г.Галузо, А.З.Валидий ва бошқа шу каби муал­
лифларнинг тадқиқотларида Россия империяси мустамлака­
чилик сиёсатининг туб моҳияти ўз аксини топган эди.
Ушбу мавзуни тадқиқ этиш, ўрганиш ХХ асрнинг 20­йил­
ларидан бошланган бўлишига қарамай, мустақиллик йил­
ларида Россия империясининг Туркистон ўлкасини босиб 
олиши ҳамда ўлкада олиб борилган мустамлакачилик сиё­
сат илмий ва ҳаққоний тарзда ёритилмоқда. Ушбу мавзу­
нинг турли жиҳатлари бўйича Ҳ.Зиёев, Н.Абдурахимова, 
Ф.Исҳоқов, Ҳ.Со диқов, Ф.Эргашев, Р.Шамсутдинов, Ҳ.Бобо­
беков, Д.Зиё ева, П.Равшанов, Қ.Усмонов, З.Чориев, Ш.Воҳи­
дов, Н.Мусаев каби кўплаб олимларнинг тадқиқотлари катта 
аҳамият касб этади.
Мустақиллик йилларида XIX асрнинг иккинчи ярми – 
ХХ аср бошларида мустамлака Туркистон ўлкаси, импе­
рия қарамлигидаги Бухоро, Хива хонликларида рўй берган 
ижтимоий­сиёсий жараёнлар, иқтисодий ва маданий ҳаёт 
тарихининг ўрганилмаган ёки кам тадқиқ этилган мавзу­
ларига ойдинлик киритилди, жадидчилик ҳаракати, атоқли 
жадид маърифатпарварларининг фаолияти хусусида, ўлка­
да рўй берган миллий­озодлик ҳаракатлари тўғрисида қатор 
илмий изланишлар амалга оширилди ва ҳоказо.