O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

Mexanizm va agregatlarni diagnostikalash
. Murakkab texnik 
maxsulotlar (masalan, dvigatel yoki uning mexanizmi) birqancha 
qismlardan tashkil tipgan bo‘lib, har biri turli holatga va o‘ziga yarasha 
nosozlikka ega bo‘lishi mumkin va avvaldan aniqlashning imkoni 
bo‘lmaydi. Shu sababli diagnostikalash jarayonida shu nosozlikni tezlikda 
aniqlash va qisqa vaqtda hamda kam mexnat sarflab uni bartaraf etish 
tadbirlarini ishlab chiqish talab etiladi.
Bunday masalalarni hal etish maqsadida, tekshirish holatlarida 
yuzaga kelishi mumkin bo‘gan vaziyatlarni hisobga oluvchi
universal 
texnologik 
jarayon
lar 
ishlab 
chiqiladi. 
Texnologik 
jarayonlarda 
bajariladigan ishlarning barchasi bir-biriga bog‘liq bo‘lishi talab etiladi. 
Masalan, dastlabki tekshirishda moylash tizimida moyning bosimi 
kamayib ketayotgan bo‘lsa, keying bosqichda dvigatelning klapanlarining 
sozlanganligi tekshiriladi, lozim bo‘lsa tirsakli valning podshipniklarining 
yeilganlik darajasi va moy nasosining holati o‘rganiladi. Odatda, asosiy 
moy kanalida moyning bosimi etarli bo‘lsa, odatda bunday tekshirishlarga 
extiyoj qolmaydi.
Texnologik jarayonning ketma-ketlik bosqichlari quyidagilardan 
tashkil tipadi: tekshirilayotgan tizimning tuzilishini o‘rganish, uni asosiy 
tashkil tipuvchilarga ajratish; uning ishga qobiliyatli xsusiyatlarini 
belgilovchi 
tuzilish 
ko‘rsatkichlarini 
aniqlash; 
diagnostikalash 

---

36 
ko‘rsatkichlarini nanlash va asoslash, ularning tarkibidagi umumlashgan 
va hsusiy ko‘rsatkichlar aniqlanadi; umumlashtirilgan ko‘rsatkichlar 
bo‘yicha maxsulotning diagnostikalash ketma-ketligi asoslanadi va 
texnologik 
jarayonning 
bajarish 
ketma-ketligi 
tuziladi; 
so‘ngra 
umumlashgan texnologik jarayonning bajarish ketma-ketligi tuzib 
chiqiladi. 
Tekshirilayotgan tizimning tuzilishini o‘rganish natijasi bo‘yicha har 
tashkil topuvchini elementni mustaqil faoliyat yuritishiga tasiri o‘rganiladi. 
Maxsulotni butunlay bo‘laklab yoki ma’lum qismlar bo‘yicha 
diagnostikalash ham qo‘llaniladi. Qishloq xo‘jaligi mashinalarini 
diagnostikalashda yig‘ma birliklarga ajratib diagnostikalash etarli 
hisoblanadi.
Har bir tashkil topuvchiga biron ko‘rsatkich belgilanadi, bu uning 
uzoq muddat ishlovchanligini (resursini) va ishga yaroqliligini (faoliyat 
yuritishini) bildiradi. Ularga asos bo‘lib, islashning samaradorligi va 
buzilmasdan ishlashi, yani texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar xizmat qiladi. 
Tanlangan barcha diagnostikalash ko‘rsatkichlarining ichida, avvalo 
tekshirilayotgan obektning holatiga bog‘liq ko‘rsatkichlar tanlanadi. 
Mexanizm (agregat) uchun tanlangan umumlashgan yoki hsusiy 
ko‘rsatkichlarni tanlash tartibi, huddi mustaqil element uchun tanlngandek 
olib boriladi. Agarda element uchun umumlashgan ko‘rsatkichning 
qiymati yuqori bo‘lmay bir necha sonni tashkil qilsa ham, mexanizm 
(agregat) uchun esa uning qiymati bir necha o‘nni tashkil etishi mumkin.
Diagnostikalashda bajariladigan ishlarning ketma-ketligi imkon 
boricha diagnostikalash tannarxini kamaytirishni hisobga olgan holda tuzib 
chiqiladi. Maxsulotni dastlabki holati hisobga (dvigatel ishlaydimi yoki 
yo‘qmi, detallari qizib ketmaganmi va boshqalar) olinadi, diagnostikalash 
turi (3-TXK tarkibida rejadagimi, talab bo‘yichami, ta’mirlashdan avvalgi 
yoki ta’mirlangandan so‘ngimi) va boshqa ko‘rsatkichlar inobatga olinadi. 
So‘ngra asosiy diagnostikalashning harakatlanish texnologiyasi tuzib 
chiqiladi. 
Amaliyotda bir qancha vaziyatlar uchrashi mumkin: masalan, olingan 
ko‘rsatkichlar o‘zgarishi ruhsat etilgan qiymatlardan ortishi yoki olingan 
ko‘rsatkich buzilish boshlanishi haqida ma’lumot berishi mumkin. Har bir 
holat mustaqil o‘rganiladi va asosiy texnologik jarayondagi etishmayotgan 
zanjir aniqlanadib uni to‘ldirish choralari ko‘riladi.
Ko‘pchilik diagnostikalash texnologik jarayonlari talab bo‘yicha 
bajariladigan texnologiyalar turkumiga kiradi. Unda bajariladigan ishlar 

---

37 
turkumi va hajmi, ma’lum vaziyatlarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Mahsulot 
ishga yaroqli bo‘lsa, unday holatlarda talab bo‘yicha diagnostikalash 
ishlari bajarilmaydi. 
Bajariladigan barcha ishlarning yig‘indisi umumiy holatda, to‘liq 
diagnostikalash texnologik jarayonini tashkil etadi. Bunday texnologiyalar 
asosida, mexanizm, agregat va boshqa yig‘ma birliklar uchun maxsus 
texnologiyalar tuziladi.
Yakuniy holatda bazi yig‘ma birliklarni diagnostikalash texnologik 
jarayonlari birlastirilib butun mashinani diagnostikalash texnologik 
jarayoni tuziladi.
Butun mashinani diagnostikalash. Odatda namunaviy texnologiyalar 
zamonaviy TXK va T ga, seriyali ishlab chiqariladigan diagnostikalash 
vositalariga va diagnostika bo‘yicha tayyorlangan mutahasislarga
mo‘ljallab tuziladi. Har bir korxonaning imkoniyatlaridan hisobga olgan 
holda bunday texnologiyalarga o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Har bir 
holatda – TXK va T sarflanadigan ekspluatatsion vaqtni kamaytirishga 
intilinadi.
Ko‘pincha barcha diagnostikalash jarayonlarida (talab bo‘yicha 
chuqur diagnostikalashdan tashqari) bajariladigan ishlarning turkumi bir 
hil bo‘lib, aniq davrga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bajariladigan ishlar qulay 
ketma-ketlikda bajarishga mo‘ljallangan.
TXK da diagnostikalash jarayoni – ancha murakkab bazifa 
hisoblanadi. Bu masalani hal qilish avvalo diagnostikalashdan maqsadni 
aniqlashdan boshlanadi, so‘ngra diagnostikalash tarkibi va mazmunini 
asoslash, 
bajarilayotgan 
TXK 
da 
aniqlanadigan 
mashinaning 
diagnostikalash ko‘rsatkichlarning ro‘yxati tuziladi; diagnostikalash 
ketma-ketligi asoslanadi.
Diagnostikalashning tuzilishi va mazmuni ishlab chiqilayotganida 
diagnostikalash turlarining soni, o‘tkazish davomiyligi, bajariladigan 
ishlarning turlari va mazmuni, texnik holatni aniqlashdagi ruxsat etilgan 
qiymatlar va hatoliklar meyori aniqlanadi. 
Bajarilayotgan TXK turida mashinani ishlash muddatini oshirish 
uchun diagnostikalab imkon boricha kam harajat variantlar tanlanadi. 
Diagnostikalashda olinadigan ko‘rsatkichlarning aniqlik darajasiga qarab 
diagnostikalash to‘liq va chuqur bajariladi yoki soddalashtiriladi, faqatgina 
umumlashgan ko‘rsatkichlar, talab bo‘yicha bajariladigan diagnostikalash 
uchun zarur ko‘rsatkichlar aniqlanishi mumkin. 

---

38 
Bajariladigan ishlarning qulay ketma-ketlikda tuzishda bajariladigan 
bir hildagi va umumiy texnologiyaga ega, tayyorgarlik-yakunuy ishlar 
birlashtiriladi. Diagnostikalash va TXK larining umumiy harajatlarini 
hisoblashda bajariladigan ishlar bir necha bajaruvchilarga (turlicha ish 
haqqi to‘lanadigan hodimlarga) taqsimlangan holda hisoblab ko‘riladi. 
Mashinaning talab bo‘yicha bajariladigan diagnostikaning texnologik 
jarayonini tuzishda, ushbu mexanizm va tizim uchun mo‘ljallangan 
jarayonlardan foydalanish, mashinaning nosozligini aniqlashda ularni bir-
biri bilan bog‘liq holda qo‘llab, nosozlikni aniqlashda nisbatan arzon 
usulni aniqlash. Odatda talab bo‘yicha bajariladigan diagnostikalash 
ishlarining ketma-ketligi mexanizm yoki tizimning barcha buzilishlar 
extimoliga moslashtirilgan holda tuziladi. 
Diagnostikalashning tannarhini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar 
hisobiga uning davomiyligi yoki jarayonda bajariladigan ishning hajmi, 
texnik vositaning asosiy narhi, uning yillik ish vaqti, TXK va T dagi uning 
ishtiroki hisoblanadi. 
2.1-rasm. Diagnostikalashda bajariladigan ish hajmini 
kamaytirishning asosiy yollari
Diagnostikalash texnologiyasini qulay loyixalash mashina elementi 
xaqidagi dastlabki ma’lumotning sifati va to‘liqligiga, mashina traktor 
parki (MTP) dagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga va shularga o‘xshash 

---

39 
ko‘rsatkishlarga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli olingan axborotlarning 
o‘zgarishi natijasida (3-5 yil oralig‘ida) tafsiya qilingan ishlarga, ularning 
asosiy ish hajmi saqlangan holda o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin.
Diagnostikalash ish hajmini kamaytirish va diagnostikalash 
vositalarining ish unumdorligini oshirish, 1.5-jadvalda keltirilgan 
tadbirlarni amalga oshirgan holda erishiladi.