O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

1.2.
 
Fanning rivojlanishidagi asosiy tendensiyalar 
Har bir mamlakatning normal ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishi 
uchun samarali faoliyat yuriyuvchi davlat zarur. Davlat jamiyatga va mamlakat 
fuqarolariga zarur tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‗rsatish, iqtisodiyot va 
ijtimoiy tarmoqlarning samarali faoliyat qilishi uchun me‘yoriy va institutsional 
tuzilmalarning qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan o‗z fuqarolarining yashashi va 
ishlashi uchun moddiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini 
bajaradi. Shu vazifalardan kelib chiqqan holda, davlatning asosiy funksiyalari 
quyidagilardan iborat (1.1-rasm): 
 
1.1-rasm. Davlatning asosiy funksiyalari

---

9 
Davlat yuqorida bayon qilingan o‗z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi 
shuningdek, mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida dolzarb bo‗lgan strategik 
maqsad va vazifalarni amalga oshirishi uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy 
resurslarning ma‘lum bir qismini o‗z qo‗lida to‗plamog‗i obyektiv zaruriyatdir. 
Aynan shu obyektiv zaruriyatning mavjud bo‗lishi 
davlat byudjetining
mavjud 
bo‗lishini va amal qilishini taqozo etadi. 
Iqtisodiy ilm ahllari orasida o‗zining teran ilmiy qarashlari, moliya, soliq, 
sug‗urta, davlat byudjeti kabi kategoriyalarning mazmun-mohiyati, funksiyalari, 
kishilik taraqqiyotidagi o‗rni, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi ahamiyati, amaliyotda 
namoyon bo‗lish shakllari to‗g‗risidagi fundamental tadqiqotlari va o‗quv-uslubiy 
ishlanmalari 
bilan 
tanilgan 
o‗zbek iqtisodchi olimlari T.Malikov va 
N.Xaydarovlarning ―Davlat byudjeti‖ nomli o‗quv qo‗llanmalarida ―davlat byudjeti‖ 
tushunchasi haqida quyidagi fikrlar keltirilgan: ―Davlat byudjeti kishilik jamiyati 
taraqqiyotining ma‘lum bir bosqichida paydo bo‗lgan bo‗lib, uning vujudga kelishi, 
eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan bevosita 
bog‗liqdir. Har bir davr ijtimoiy tuzumiga tegishli bo‗lgan ishlab chiqarish 
munosabatlarining asosiy belgilari davlat faoliyatining va byudjetning taqsimlash 
mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab beradi‖
1
. 
Turli davrda va turli iqtisodiy maktab vakillari tomonidan yaratilgan darslik va 
ilmiy adabiyotlarda ―davlat byudjeti‖ tushunchasining turlicha talqini keltiriladi. 
Ayrim adabiyotlarda davlat byudjetiga ―davlat daromadlari va xarajatlari yozilmasi‖ 
sifatida ta‘rif berilsa, boshqalarida ―davlatning asosiy moliyaviy rejasi‖ deb 
ta‘riflanadi, uchinchilari esa ―markazlashgan pul fondini shakllantirish va ishlatish 
shakli‖ deb qaraydilar.
Yuqorida keltirilgan ta‘riflarning har biri davlatning ma‘lum funksiyalarini 
bajarish maqsadida markazlashgan pul fondlarini shakllantirish va ularda jamlangan 
moliyaviy resurslarni sarflash bilan bog‗liq munosabatlarning u yoki bu jihatini aks 
ettiradi. 
Davlat byudjetining mazmunini yoritishga turli davr va turli yo‗nalishdagi 
iqtisodiy maktablar vakillari bo‗lgan iqtisodchi olimlar turlicha yondoshganlari 
haqida yuqorida fikr yuritgan edik. Masalan, nomi keltirilgan o‗quv qo‗llanmada 
―Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo‗shilishini tushunmoq 
kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash 
natijasida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy 
kategoriya) va ikkinchisi shu kategoriyaning namoyon bo‗lish shakli sifatida 
davlatning asosiy moliyaviy rejasi‖
2
, - deb izohlangan. 
Agar xorijiy adabiyotlardagi ―davlat byudjeti‖ tushunchasining talqiniga nazar 
tashlasak, masalan, ―Public budgeting systems‖
3
nomli qo‗llanmada keltirilishicha, 
―davlat byudjetining kelib chiqishi, rivojlanishi va isloh qilib borilishi davlat 
boshqaruvidagi rasmiy shaxslarni o‗z xatti-harakatlari uchun javobgarlik va