Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

 
ГАСТРУЛЯЦИЯ ВА ОРГАНОГЕНЕЗ 
 
Гаструляция (лотинчадан gaster - ) - ҳужайраларнинг кўпайиши, 
ўсиши, йўналтирилган кўчиши ва ихтисослашиши (дифференциацияси)
билан боғлиқ бўлган кимѐвий ва морфогенетик ўзгаришларнинг мураккаб 
жараѐни бўлиб, бунинг натижасида: ўқ аъзолар комплекси ва тўқималар 
эмбрионал ривожланишининг асосий манбалари бўлган ташқи (эктодерма), 
ўрта (мезодерма) ва ички (энтодерма) варақлари ҳосил бўлади. 
Одамда шартли равишда гаструляциянинг икки босқичи ажратилади. 
Биринчи босқич (деламинация) эмбрионал ривожланишнинг 7-кунига, 
иккинчи босқич (иммиграция) эса 14-15-кунларига тўғри келади. 
Деламинация ѐки ажралиш пайтида (лотинчадан lamina - пластинка) 
эмбрионал тугунча (эмбриобласт) материалидан иккита варақ: ташқи 

---

807 
эпибласт
ва бластоциста бўшлиғига қараган ички 
гипобласт 
варақлари 
ҳосил бўлади. Эпибласт ҳужайралари – кўп қаторли призматик эпителий 
кўринишига эга. Гипобласт ҳужайралари эса эпибласт остида нозик бир 
қатлам ҳосил қилувчи кичик кубсимон, кўпикли цитоплазмадан иборат 
ҳужайралардан ташкил топган. Эпибласт ҳужайраларининг бир қисми 8-
кундан кейин шаклланадиган 
амнион пуфаги
деворини ҳосил қилади. 
Амниотик пуфакнинг пастки қисмида эмбрион танаси ва қўшимча эмбрион 
аъзоларининг ривожланишига таъсир қиладиган материал - эпибласт 
ҳужайраларининг гуруҳи жойлашади. Гипобласт ҳужайралари ѐн томонга ва 
пастга ўсиб бориб бирламчи сариқлик қопчасининг энтодермасини ҳосил 
қилади. Шундай қилиб, эпибласт амнион пуфакчасининг тубини, гипобласт 
эса сариқлик қопининг том қисмини ҳосил қилади. 
Гаструляциянинг 
кейинги 
жараѐнларида 
эпибласт 
ҳисобига
эмбрионнинг ҳар уччала варақлари -
эктодерма, энтодерма ва мезодерма
ҳосил бўлади. Бундан ташқари эпибласт ўзида ҳомиладан ташқари эктодерма 
ва мезодермаларнинг материалини ҳам сақлайди.