Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Электрик синапслар.
Юқорида таърифланган кимѐвий синапслардан 
ташқари баъзи балиқларнинг электр органида ва денгиз қисқичбақасининг 
нерв системасида электрик синапслар ҳам топилган. Электрик синапслар сут 
эмизувчилар нерв системасида жуда ҳам кам учрайди. Электрик синапсларда 
синапс бўшлиғи жуда ҳам тор, кенглиги 2-4 нм атрофида бўлиб, пре- ва 
постсинаптик мембраналар ўзаро тирқишсимон бирикиш орқали туташади. 
Тирқишсимон бирикиш орқали ионлар пресинаптик қутбдан постсинаптик 
қутбга ўтиб, қўзғалишни тез ўтишини таъминлайди. Кимѐвий синапсларда 
импульс фақат бир томонга ўтса, электрик синапсларда икки томонлама 
ҳаракат қилиши мумкин. 
Фаолиятига кўра қўзғатувчи ва тормозловчи синапслар фарқланади. 
Аксодендрик синапслар асосан қўзғатувчи, кўпчилик аксосоматик ва барча 
аксо-аксонал синапслар тормозловчи синапслар ҳисобланади. Бир 
нейроннинг ўзида ҳам қўзғатувчи, ҳам тормозловчи синапслар мавжуд 
бўлиб, улар таъсирининг йиғиндиси натижасида ҳар бир дақиқада ўзига хос 

---

312 
мувозанат сақланиб туради. Шу билан бирга, бир медиаторнинг ўзи 
(масалан, ацетилхоли, серотонин ва бошқалар) қўзғалишни ѐки тормозлашни 
чақириши мумкин.
Одамнинг ҳаѐти давомида битта нейроннинг танаси 
ва ўсимталари юзасида 10 000 тагача синапс ҳосил бўлиши мумкин. Одатда, 
инсоннинг ақлий ривожланиши бош миядаги нейронлар сонига эмас, балки 
кўпроқ нейронлар ўртасидаги синапслар сонининг ортиши билан боғлиқ. 
 
Носинаптик нейронлараро боғланишлар 
Кейинги йилларда нейронлар синапсларсиз ҳам бир-бирига таъсир 
қилиши мумкинлиги аниқланди. Марказий нерв системасининг турли 
соҳаларида бошқа бирорта муайян нейрон билан синапслар ҳосил 
қилмайдиган аксон охирлари топилди. Ушбу нерв охирлари нейромедиатор 
синтезлайдиган ва тўплайдиган варикоз кенгаймалар ҳосил тугайди, лекин 
медиатор торгина синапс бўшлиғига эмас, шунчаки ҳужайралараро 
бўшлиққа ажралади. Бу ҳолатда медиатор секинроқ таъсир қилади, чунки 
уларни тегишли рецептори бор ҳужайрага етиб бориши учун маълум вақт 
керак бўлади. Бундан ташқари, у битта ҳужайрага эмас, бирданига нисбатан 
кўпроқ нейронларга ва, эҳтимол, кучсизроқ таъсир қилади. Бошқача қилиб 
айтганда, бу баъзи бир нейронларнинг бошқа нейронларни фаоллигига 
таъсирининг бир тури ҳисобланади. Бундай пайтларда кўпинча медиатор 
сифатида турли-туман нейропептидлар ҳамда норадреналин хизмат қилади.