Муќаддима

 
Ekologik monitoring 
 
Inson  omilining  tabiiy  atrof-muqitga  ta`siri  (antropoten  omil)  borgan  sari 
kuchayib  borayotganligini  e`tiborga  olib,  maxsus  kuzatish  tizimi  tashkil  qilish  zarurati 
vujudga  keldi.  Mazkur  kuzatishlar  natijasida  to`plangan  ma`lumotlar  tabiiy  atrof-
muqitda  yuz  berayotgan  o`zgarishlarni  baqolash  va  tegishlи  xulosalar  chiqarishga 
imkon berishi nazarda tutiladi. 
Aslida "monitoring" atamasi  inglizcha  so`z  bo`lib, u  "kuzatish", "nazorat  qilish" 
ma`nosini bildiradi. Lekin oxirgi yillarda mazkur atamaning luqaviy ma`nosi juda keng 
miqyosda  ko`llanila  boshlandi.  qozirgi  vaqtda  "monitoring'"  deganda,  "atrof-muqxitni 
kuzatish",  "nazorat  qilish",  "uning  qolatini  boshqarish",  va  "tabiiy  muqit  qolatini 
bashorat qilish" tushuniladi. 
Respublikamizda tabiiy  muqit monitoringi vazifalarini O`zbekiston Respublikasi 
gidrometeriologiya Bosh boshqarmasi, Davlat o`rmon xo`jaligi, qishloq va suv xo`jaligi 
vazirligi,  Geologiya  davlat  qo`mitasi,  Soqliqni  saqlash  vazirligi  va  shunga  o`xshagan 
davlat muassasalari bajaradi. 
Ekologik monitoring kuzatishlari belgilangan muayyan joylarda tabiiy muqitning 
inson tomonidan ifloslanishi, buzilishi va boshqa jarayonlar bo`yicha amalga oshiriladi. 
Masalan,  er  usti  suvlarining  ifdoslanishi  94  ob`ektlardagi  187  nuqtalarda  ma`lum  bir 
muddatlarda  suv  namunalari  olib  tekshiriladi.  Ushbu  namunalarning  tarkibi  (fenol  va 
uning  birikmalari,  nitratlar,  xlor  va  fosfor  organik  moddalar,  oqir  metallar,  neft 
maqsulotlari,  tuzlar  va  boshqalar)  maxsus  tajriba  xonalarda  taqlildan  o`tkaziladi. 
Gidrobiologik  kuzatishlar  esa,  50  ta  suv  ob`ektlarida,  77  joy  va  100  kesimda  olib 
boriladi. Yoki yoqinlardan olinadigan namunalar bir necha meteorologik stantsiyalarda 
o`rganiladi.  Olingan  namunalarning  tarkibi  (sulfatlar,  xloridlar,  gidrokarbonatlar, 
nitratlar,  kaliy,  magniy,  natriy.  kaltsiy,  ftoridlar  va  boshqa  elementlarning  mavjudligi) 
maxsus  tajriba  xonalarda  annqlanadi.  yoki  qor  qoplamining  ifloslanishi  sanoati 
rivojlangan shaqarlarda 26 ta modda bo`yicha tekshiriladi. qavoning ifloslanishi esa, 34 
shaqarning  65  ta  turqun  punktlarida  kuzatiladi.  Ifloslangan  qavodan  olingan 

---

64 
 
namunalarda  30  ta  zararli  aralashmalarning  kontsentratsiyalari  o`lchanadi.  Yoki 
suqoriladigan  erlarning  nurlanish  darajasi  yilda  2  marotaba  (1  aprel  va  1  oktyabrda) 
aniqlanadi.  Tuproq  tarkibidagi  tuz  miqdorining  o`zgarishi  deyarli  barcha  xo`jaliklarda 
ma`lum  joylarda  kuzatib  boriladi.  Ushbu  maydonlarda  er  osti  suvlarining  chuqurligi, 
minerallashuv  darajasi,  tarkibi  va  ifloslanishi  aniqlanadi.  Baqolarda  zovur  suvlarining 
minerallashuvi  va  ifloslanish  darajasi  qam  ma`lum  joylarda  muntazam  ravishda 
o`rganiladi. 
Tabiat komponentlari (havo, suv, tuproq va boshqalar)ning ifloslanishi, o`zgarishi 
va  boshqa  xususiyatlari  bo`yicha  ilmiy-texnik  hisobotlar  qar  yili  muayyan  dasturlar 
asosida  respublika  bo`yichа  yoziladi  va  ular  tegishli  muassasalarga,  shuningdek, 
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasiga yuboriladi. 
Ekologik monitoring natijalari asosan mamlakatda ekologik vaziyatni muntazam 
nazorat qilib turish, vujudga kelayotgan noqulay qolatlarning oldini olishga tayyorgarlik 
ko`rish,  chora-tadbirlar  tizimini  ishlab  chiqish  va  boshqa  maqsadlar  uchun  zarurdir. 
Ekologik  monitoring  axborotlari  va  ma`lumotlari  ilmiy-tadqiqot  ishlarini  olib  borish, 
ular  asosida  ekologik  vaziyatlar  qolatining  tadrijiy  o`zgarishlarinи  va  turli 
kasalliklarning  yillar  davomida  o`zgarishini  taqlil  qilish  uchun  darkor.  Xususan 
qo`riqxonalarda  olib  boriladigan  ekologik  monitoringning  amaliy  aqamiyati  beqiyos 
kattadir. 
SHuni alohida ta`kidlash kerakki, respublikamizda 9 ta qo`riqxona mavjud bo`lib, 
shundan  3  tasi  Buxoro  viloyati  hududidadir:  Qorako`l,  Qizilqum  va  Vardonze 
qo`riqxonalari. 

---

65