Ton r maxsu kent d ogik

a
a
n
n
i
i
l
l
g
g
a
a
n
n
 
 
v
v
a
a
 
 
t
t
a
a
v
v
s
s
i
i
y
y
a
a
 
 
e
e
t
t
i
i
l
l
a
a
d
d
i
i
g
g
a
a
n
n
 
 
a
a
d
d
a
a
b
b
i
i
y
y
o
o
t
t
l
l
a
a
r
r
 
 
r
r
o
o
‘
‘
y
y
x
x
a
a
t
t
i
i
:
:
 
 
 
 
1.K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.  
2.Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil. 
 
 
 
 
 

---

3 - mavzu 
VII asrdan XIV asrgacha bo‘lgan davrda maktab, tarbiya va pedagogik 
fikr taraqqiyoti 
 
Reja: 
1.  Islom dini g‘oyalarining ta’lim-tarbiyaga ta’siri.  
2.  Musulmon maktablarida ta’lim-tarbiya mazmuni. 
3.  Xadis ilmining paydo bo‘lishi va mashxur muxaddislarning Xadis ilmining yaratilishidagi 
xizmatlari. 
4.  Xadislarning mazmuni va tarbiyaviy axamiyati. 
 
Tayanch iboralar: 
S
S
h
h
a
a
r
r
q
q
 
 
m
m
a
a
s
s
h
h
o
o
y
y
i
i
x
x
l
l
a
a
r
r
i
i
,
,
 
 
M
M
u
u
x
x
a
a
m
m
m
m
a
a
d
d
 
 
P
P
a
a
y
y
g
g
‘
‘
a
a
m
m
b
b
a
a
r
r
,
,
 
 
I
I
s
s
l
l
o
o
m
m
 
 
d
d
i
i
n
n
i
i
,
,
 
 
I
I
s
s
l
l
o
o
m
m
 
 
d
d
u
u
n
n
y
y
o
o
s
s
i
i
,
,
 
 
N
N
a
a
q
q
s
s
h
h
b
b
a
a
n
n
d
d
i
i
y
y
a
a
 
 
t
t
a
a
r
r
i
i
q
q
a
a
t
t
i
i
,
,
 
 
m
m
a
a
r
r
i
i
f
f
a
a
t
t
p
p
a
a
r
r
v
v
a
a
r
r
 
 
i
i
n
n
s
s
o
o
n
n
,
,
 
 
n
n
a
a
q
q
q
q
o
o
s
s
h
h
,
,
 
 
s
s
h
h
o
o
i
i
r
r
,
,
 
 
o
o
l
l
i
i
m
m
,
,
 
 
y
y
o
o
z
z
u
u
v
v
c
c
h
h
i
i
,
,
 
 
f
f
a
a
l
l
s
s
a
a
f
f
i
i
y
y
 
 
t
t
a
a
s
s
a
a
v
v
v
v
u
u
f
f
.
.
 
 
.
.
 
 
.
. 
Darsning  maqsadi: 
I
I
s
s
l
l
o
o
m
m
 
 
d
d
i
i
n
n
i
i
 
 
g
g
‘
‘
o
o
y
y
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
t
t
a
a
’
’
l
l
i
i
m
m
-
-
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
g
g
a
a
 
 
t
t
a
a
’
’
s
s
i
i
r
r
i
i
,
,
 
 
m
m
u
u
s
s
u
u
l
l
m
m
o
o
n
n
 
 
m
m
a
a
k
k
t
t
a
a
b
b
l
l
a
a
r
r
i
i
d
d
a
a
 
 
t
t
a
a
’
’
l
l
i
i
m
m
-
-
t
t
a
a
r
r
b
b
i
i
y
y
a
a
 
 
m
m
a
a
z
z
m
m
u
u
n
n
i
i
,
,
 
 
X
X
a
a
d
d
i
i
s
s
 
 
i
i
l
l
m
m
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
p
p
a
a
y
y
d
d
o
o
 
 
b
b
o
o
‘
‘
l
l
i
i
s
s
h
h
i
i
 
 
v
v
a
a
 
 
m
m
a
a
s
s
h
h
x
x
u
u
r
r
 
 
m
m
u
u
x
x
a
a
d
d
d
d
i
i
s
s
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
X
X
a
a
d
d
i
i
s
s
 
 
i
i
l
l
m
m
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
 
 
y
y
a
a
r
r
a
a
t
t
i
i
l
l
i
i
s
s
h
h
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
 
 
x
x
i
i
z
z
m
m
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
i
i xaqida talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish. 
 
1.  Islom dini g‘oyalarining ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 
YII asr boshlarida Islom g‘oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o‘z mavqeini 
mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt eta boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, 
Eron, Suriya, Janubiy Ispaniya, Kavkaz orti hamda Shimoliy Afrikada joylashgan bir qator mamlakatlar 
xalifalik tarkibiga kiritildi. 
YII asr o‘rtalaridan boshlab arablar Movarounnahrga ham hujum qilish rejasini tuza boshladilar. 
Arab istilochilarining Movarounnahrga bo‘lgan birinchi yurishi 651 yilda Ubaydulloh ibn Ziyod 
boshchiligida amalga oshirildi. 676 yilda esa Said ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Sug‘diyona, Kesh 
hamda Nasaf kabi shaharlarga hujum uyushtirildi va bosib olindi. 
Arab istilochilari tomonidan uyushtirilgan ikkinchi yurish 705 yili Xuroson hokimi Qutayba ibn 
Muslim boshchiligida olib borilib, nihoyatda keskin tusga ega bo‘ldi. Qutayba ibn Muslim 706 yili 
Zarafshon vodiysiga yurish boshlab, oqibatda Poykend, Buxoro, Samaraqand, So‘g‘d, Farg‘ona va boshqa 
shaharlarni qo‘lga kiritdi. Keyinchalik esa Xorazm zabt etildi. Qutayba ibn Muslimning Movaraunnahrga 
uyushtirgan yurishi 715 yili uning Farg‘onada qo‘zg‘olonchi arab jangchilari tomonidan o‘ldirilishi bilan 
to‘xtadi. 
Arab istilochilari YIII asrning o‘rtalariga kelib Movarounnahrni to‘la zabt etishga erishdilar. 
Arab xalifalari bosib olingan mamlakatlarda istilochilik siyosatini olib borar ekanlar, tobe xalqlar 
ustidan madaniy ustunlikka erishishga harakat qildilar. Chunki arab xalqi YII asr boshlarida o‘ziga xos 
madaniyat va adabiy tilga ega bo‘lib, notiqlik san’ati hamda she’riyatni yuksak darajada qadrlar edilar. 
“qur’on” ham o‘ziga xos uslubda yaratilib, mazkur uslub nazmiy xususiyatlarni o‘zida namoyon etar edi. 
Shu bois u o‘rta asr arab adabiyotining eng nodir durdonasi sifatida e’tirof etib kelinmoqda. IX asrda 
yaratilgan “Ming bir kecha” asari ham o‘rta asr arab adabiyotiga xos bo‘lgan xususiyatlarni o‘zida aks 
ettirgan bo‘lib, o‘zining mundarijasi va g‘oyalarning bayon uslubiga ko‘ra jahon adabiyotining eng nodir 
namunalaridan biri sifatida tan olingan. 
Mazkur davrlarda shakllangan yangi arab tili arab xalqlari yashagan hududlarda iste’molda bo‘lgan 
avvalgi tillar negizida shakllanib, takomiliga yetdi va madaniy til bo‘lib qoldi. 
Ulkan hududni qamrab olgan Arab xalifaligi davlatining hukmronligi davrida ijtimoiy hayot, 
turmush tarzi, shuningdek, ilm-fan va madaniyat yanada rivojlandi. Ushbu davrlarda qadimgi yunon va rim 
madaniy merosi negizida bir qator fanlar yangi tushuncha va bilimlar bilan boyidi. Yunon va rim 
mutafakkirlari tomonidan yaratilgan va astronomiya, tibbiyot, kimyo, matematika va geografiyaga oid 
deyarli barcha yirik asarlar arab tiliga tarjima qilindi. 
Yunonlardan esa fanlar tasnifi (klassifikatsiya) olinib, fanlar nazariy va amaliy fanlar tarzida ikki 
guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga quyidagi uchta fan kiritilgan: tabiyot to‘g‘risidagi fanlar, ilohiyot 
to‘g‘risidagi fanlar va matematika fani kiritilgan bo‘lib, ushbu fanlar tarkibidan arifmetika, handasa 
(geometriya), astronomiya va musiqa fanlari o‘rin olgan. Ikkinchi guruhga kiritilgan fanlar qatorida etika, 
iqtisod va siyosatga oid fanlar e’tirof etilgan. O‘sha davr nuqtai nazaridan bir muncha yuksak taraqqiy 

---

etgan hind fani arab madaniyatining umumiy rivoji, xususan, arifmetika, algebra va tibbiyot fanlari 
asoslarining boyishiga munosib hissa qo‘shdi. Sonlarning mohiyatini yoritib beruvchi hind nazariyasi 
mazmuni bilan yevropaliklar Arab xalifaligi tasarrufiga kiruvchi hududlarda istiqomat qilgan 
mutafakkirlarning sa’i-harakatlari orqali tanishishga musharraf bo‘lganlar. Bu borada ma’lumot beruvchi 
muhim manba Muhammad al-Xorazmiy tomonidan asoslangan “Al-jabr” (“Algebra”) asari bo‘lib xizmat 
qildi. 
1.  Musulmon maktablarida ta’lim-tarbiya mazmuni. 
Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g‘alabasidan so‘ng barcha mustamlaka mamlakatlar qatori 
u yerda ham Islom dinning asoslari xususida ma’lumot beruvchi muqaddas kitob – “Qur’on” yaratilgan til - 
arab tilini o‘rganish joriy etildi. Diniy ulamolarning maxsus ko‘rsatmalariga muvofiq muqaddas kitobni 
boshqa tillarga tarjima qilish ta’qiqlandi. Shu bois musulmon maktablarida asosiy manbaning tili hamda 
fan sifatida arab tilining o‘qitilishi yo‘lga qo‘yildi. Mavjud fanlarning asoslari arab tilida o‘rganila 
boshlandi. Arab xalifaligi tasarrufiga olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus maktablar 
tashkil etildi. Biroq o‘g‘il bolalargina mazkur maktablarda savod o‘rganish huquqiga ega bo‘ldilar. 
Maktablar, shuningdek, keyinchalik bunyod etilgan va maqomi jihatidan hozirgi oliy o‘quv yurtlariga teng 
bo‘lgan madrasalarda ta’lim va tarbiya ishlari Shariat qoidalariga muvofiq yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, ushbu 
o‘quv maskanlarida Islom ta’limoti xususida ma’lumotlar beruvchi ilohiyot fanlari bilan bir qatorda 
dunyoviy fanlarning asoslari ham o‘qitilgan. Machitlar qoshida faoliyat yuritgan maktablarda imomlar, 
madrasalarda esa mudarrislar yoshlarga ta’lim va tarbiya berish ishi bilan shug‘ullanganlar. 
Bolalarga dastlabki saboq harflari o‘qishdan boshlangan, bu usulda har bir bola alifbe tartibida 
harfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va h.), so‘ngra shu harflarni qo‘shib o‘qishni mashq qilar edi. 
Ana shu mashq oxiriga yetgandan so‘ng, bolalar qo‘llariga “Qur’on” berilgan va domla rahbarligida 
“Qur’on”ning har bir surasi takrorlanib o‘rganilar edi. 
 
 

---

 
 
Hadis 
Ilmi 
hadis-bidirish,xabar 
berish,so’zlash,naql 
qilish 
hasan va 
zaif 
sahih 
sunan 
Qur’oni 
Karim 
oyatlari 
Payg’ambirimiz 
Muhammad  
s.a.v ning 
so’zlari 
meros qilib 
qoldirish 
hijratning II-
asrida 
Abdulloh 
Ibn  
Hattob 
Abdullo
h  
Ibn  
Abbos 
Hadisshunos 
olimlar 
Al Jome as-
sahih 
O’rta asr 
hadis  
ilmining 
oltin  
asri 
Imom al-
Buxoriy 
Abu iso  
аt-Termiziy  
sunnat 
sahobal
ar 
yod 
olishga
n 
Anas  
Ibn Molik 
Abu  
Hurayra 

---

Lekin “Qur’on”ni o‘qish bolalar uchun juda og‘ir edi. Chunki maktablarda faqat og‘zaki mashq 
usuliga — “Savod” chiqarilishiga o‘tgach, savod chiqarish yanada qiyinlashdi. Yozuv alohida “fan” 
sifatida ajratilib, kotiblik kasbiga o‘qiyotganlargagina yozuv o‘rgatilar edi. Shunga qaramay, maktablarga 
deyarlik hamma bolalar tortiladi va “Qur’on”ni o‘rganish majbur qilinib, arab bo‘lmagan bolalar uchun uni 
yodlash har qancha og‘ir bo‘lsa ham, Movarounnahr maktablarida “Qur’on”ning bu usuli qabul qilinadi va 
to‘g‘ri deb topildi. Bu usul keyinchalik bolalarning madrasada o‘qitish uchun ham kerak edi. 
Asta-sekin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bera boshlaydilar. “Qur’on”ni yod 
bilgan kishi qori deb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar.  
Asta-sekin o‘qimishli kishilar, ya’ni domla alohida ajralib, ular o‘z xonadonlarida ham maktab 
ochadi. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og‘zaki hisobni ham o‘rganar, asta-sekin fors-
tojik tilida va turkiy tildagi kitoblarni, qo‘lyozmalarni ham o‘qitilar, o‘rgatilar edi. 
Husnixat va arifmetika bilan yana xususiy muallimda shug‘ullanar edilar. 
Movarounnahrda arab bo‘lmagan bolalarga “Xaftiyak” VIII asrda tuzilgan bo‘lib, “Qur’on” 
suralaridan yettidan biri tanlab olingan darslik sifatida o‘rganilgan. 
Maktablarda faqat o‘g‘il bolalar o‘qir, qizlar esa otinoyilar uyida o‘qitilar, ular yozuvni emas, faqat 
o‘qishni o‘rganar edilar. 
X asr boshlarida madrasalar ham paydo bo‘la boshlaydi. “Madrasa” so‘zi “dars o‘qitiladigan joy”, 
“Ma’ruza tinglaydigan joy” ma’nosini anglatadi. Ma’lumki, madrasalarda musulmon diniy oqimlari arab 
tili grammatikasi va qoidachilik, ilohiyot, mantiq, notiqlik mahorati, kalom o‘rgatilgan. Asta-sekin 
madrasalarda astronomiya, matematika, geografiya, kimyo kabi dunyoviy fanlar o‘qitila boshlandi. 
Madrasalarda 15—20, 30—40 va 100—150 tacha talaba o‘qigan. Madrasani bitirib chiqqanlar 
imom-xatib, qozixonalar va boshqa ma’muriy ishlarda ish olib borar edi. 
3.Xadis ilmining paydo bo‘lishi va mashxur muxaddislarning Xadis ilmining yaratilishidagi 
xizmatlari. 
Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’onè Karimdan keyingi asosiy manba hadis 
hisoblanadi. Hadislarni to‘plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan 
boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal o‘rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo‘lgan 
kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to‘rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan 
shug‘ullangan. Mazkur bilimlarni o‘rganishning o‘ziga xos yo‘nalishi bo‘lib, “hadis ilmi” nomi bilan 
yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy 
ko‘rsatmalarini o‘z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” (“Ishonarli 
to‘plam”), “Al-adab al-mufrad” (“Adab durdonalari”), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning 
“Ash-Shamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki “Sunna” so‘zlari bir ma’noni anglatib, 
Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko‘rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat. 
Muhammad alayhissalomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos ma’naviy-axloqiy 
xislatlarni ifodalovchi so‘zlari, pand-nasihatlari uning nomi bilan bog‘liq hadislarda mujassamlangan.  
Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg‘ambar Muhammad Alayhis-salom arab bo‘lmagan 
kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho‘chib, hadislarning 
yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq payg‘ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida sahoblar 
bo‘lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana 
shunday mo‘’tabar kishilardan biri bo‘lib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan 
qayd etilgan hadislar to‘g‘ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan. 
Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin 
unutilib ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli 
hadislarni to‘plashga farmon berganlar. Hadislarni to‘plash xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn 
Abdulaziz tomonidan berilgan.