O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Komil Xorazmiy (1825-1899
), Xorazm farzandi, ma`rifatparvar shoir, ajoyib 
san`atkor, musiqashunos, mohir hattot, tarjimon va davlat arbobidir. Asli Xivali bo`lgan 
Komil kuchli qobiliyatga ega edi, u arab, fors-tojik tillarini puhta bilgan. Xattotlik va musiqa 
san`atini yaxshi egallagan Komil Xorazmiyni Xiva xonligi saroyiga ishga taklif etganlar. 
Dastlab u Sayid Muhammadxon, so`ngra uning o`g`li Muhammad Rahimxon II (Feruz) 
saroyidaavvaliga hattot, so`ngra Mirzaboshilik vazifalarini bajaradi. Hattotlik san`atini 
1
Bist
а
riz
а
rrinz
а
r-bil
а
nt
o`q
ilg
а
nt
o`
sh
а
k.
2
Xob-uyqu uxlamoq.
3
G’ani-boy,davlandmand
.
4
Q
оq
im
-
olmaxonga o’xshagan hayvon terisidan tikilgan po’stin
.

---

177 
yoshlarga o`rgatgan Komil Xorazmiy 50 dan ortiq shogirdlarga ustozlik qilgan. Muhammad 
Panoh, Xudoybergan Muhrkon devon, Muhammad Sharif Tarro devon (atoqli bastakor va 
musiqachi-Matyusuf Xarrotovning otasi), Muhammad Rasul va boshqalar ana shular 
jumlasidandir. Rossiya Xorazmni zabt etgach Komil Xorazmiy Feruzshoh saroyida devonbegi 
lavozimiga tayinlanadi. 
Komil Xorazmiy bosmaxona tashkil etishning asoschilaridan biridir. Uning sa`y-
harakati va tashkilotchiligida 1870 yilda Muhammad Rahimxonning g`amho`rligida Xivada 
bosmaxona tashkil etilgan. Bu bosmaxonada Navoiyning «Hamsa»si birinchi marta nashr 
qilingan edi. 
Komil Xorazmiy badiiy ijod bobida ham katta qobiliyat egasi bo`lgan. Uning 
g`azallari, muhammas, musaddas, masnaviy, ruboiy, qasida va boshqa janrlarda bitgan 
asarlari 3680 baytdan iborat bo`lib, maxsus devon shaklida tuzilgan edi. Lekin bu devondan 
shoirning «Baxri tavil» asari o`rin olmay qolgan. 
Komil Xorazmiy musiqa ilmining katta bilimdoni va bastakor sifatida Xorazm 
maqomlariga notalar bitib qog`ozga tushirgan, sozanda va ijrochi ham edi. U kuy bastalagan 
Xorazmning «Rost» maqomi, «Murabai Komil», «Peshravi Feruz» va boshqa kuylar hamon 
musiqa shinavandalarining qalblarini to`lqinlantiradi. 
Komil Xorazmiy mohir tarjimon sifatida ham nom qozongan. U Husayin Voiz 
Koshifiyning «Latoif uz-zaroif» asarini fors-tojik tilidan o`zbek tiliga tarjima qilgan.Komil 
Xorazmiy insonlar hayotida o`zga xalqlarning tili va madaniyatini o`rganish katta ahamiyatga 
ega ekanligini alohida qayd etgan. Uning tashkilotchiligida 1884 yilda Xorazmda birinchi rus-
tuzem maktabi tashkil etilgan.Komil Xorazmiy ijodiyotini ko`zdan kechirar ekanmiz, uning 
asarlarida insonparvarlik ma`rifatparvarlik ta`lim va tarbiyaning boshqa bir qator g`oya va 
masalalari bosh mavzu bo`lganligini ko`ramiz. Jumladan shoir o`zining «Kamol» g`azalida 
ilm-ma`rifatni ulug`lab, ilmli, ma`rifatli va hunarli kishi hamisha el hurmati vaardog`ida 
bo`lishligini yozadi: 
Emas kishiga bu dunyoda mulk-mol kamol, 
Husulu ilmu hunar keldi bezavol, kamol. 
Kamol bergusidir so`zgashuxrato` ta`sir, 
Bu qushga qilgali parvoz parrubol kamol. 
Komil Xorazmiy odamlar orasiga yaxshilik urug`larini sochadi, mansabga, boylikka 
berilib kekkaymaslikka chaqiradi, ularni insof-imonli va diyonatli bo`lishga da`vat etadi. U 
o`zining «Ey ko`ngil» g`azalida dunyo adolatsizligi, nohaqligi va teskari ishlaridan faryod 
chekadi. Agar dunyo pastkash bo`lmasa, nega nokasu nodonni ulug`lab, shod etib, dononi 
hor-zoru hafa qiladi, deb xulosa chiqaradi shoir: 
Bo`lmasa gardunu sufla do`sti gardun ey ko`ngil, 
Nega dunni shod etar, dononi mahzun, ey ko`ngul. 
Ilm-ma`rifat kuychisi bo`lgan Komil o`z zamonasida ilm qadriga yetmagan falakni 
la`natlaydi, u ilm olamidaAflotun bo`lsada qadrlanmagan ilm-ma`rifat kishisigaalam bilan 
achinadi: 
Shun falak nodon navozo` hasm donodur, ne sud, 
Donish iqlimida bo`lsang gar Falotun, ey ko`ngul. 
Xullas, Komil Xorazmiy ijodida bosh mavzu inson va insoniyliq uning qadr-
qimmatidir. Shoirning hayot va ijod yo`li yosh avlod kamolotida o`rnak va namunadir.