Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

dinamika 
diagrammalari
tuziladi. 
 
Dinamika qatorlaridagi hodisalarni tasvirlash uchun ustunli, 
lentali, kvadrat, doiraviy, chiziqli, radial va boshqa diagrammalardan 
foydalanilishi mumkin. Dinamika diagrammalari turini tanlash, asosan, 
boshlang’ich ma’lumotlar xususiyatlariga, tadqiqot maqsadlariga bog’liq. 
Masalan, teng bo’lmagan oraliqlardagi davrlar darajalarini o’rganish uchun 
ustunli, kvadratli yoki doirali diagrammalar ishlatiladi. O’zgarish sur’ati 
qatorida darajalar soni ko’p bo’lganda chiziqli diagrammalarni qo’llash 
maqsadga muvofiqdir. Chiziqli diagrammalarda hodisalar o’zgarishi siniq 
chiziqlar orqali yaqqol ko’rinadi. Bundan tashqari, chiziqli diagrammalarni 
ishlatish quyidagi hollarda qulaydir: hodisalarni o’zgarish tendentsiyasi va 
rivojlanish darajasini tasvirlash lozim bo’lsa; bitta grafikda bir necha dinamik 
qatorlar ko’rsatkichlarini solishtirish maqsadida tasvirlash zarur bo’lganda;
o’sish darajalarini, sur’atlarini taqqoslash uchun tasvirlash muhim hisoblansa. 
Chiziqli grafiklarni tuzish uchun to’g’ri chiziqli koordinatalar tizimi 
qo’llaniladi. Odatda, abtsissalar o’qi bo’yicha vaqt (yillar, oylar va boshqalar), 
ordinatalar o’qi bo’yicha esa – tasvirlanayotgan hodisalar yoki jarayonlar miqdoriy 
ko’rsatkichlari joylashtiriladi. Ordinatalar o’qiga miqyoslar kiritiladi. Ularning 
tanlanishiga alohida e’tibor berish zarur, chunki bunga grafikning yaqqol ko’rinishi 
bog’liqdir. Agar abtsissalar qo’idagi shkala uchun miqyosni ordinatalar o’qidagi 
miqyosga nisbatan taqqoslash uchun uzaytirilsa, hodisalar o’zgarish sur’atidagi 
tebranishlar kamroq ajralib ko’rinadi va aksincha, ordinatalar o’qidagi miqyosni 
abtsissalar o’qidagi miqyosga nisbatan oshirish keskin o’zgarishga sabab bo’ladi. 
Vaqtning teng davrlari va darajalari miqyosni shkalaning teng kesimlariga muvofiq 
kelishi zarur. 
9-rasm. Don mahsulotlari hosildorligini ifodalovchi 

---

40 
chiziqli diagramma (ts/ga) 
 
Statistika amaliyotida ko’pincha teng o’lchovli shkalaga ega grafik tasvirlar 
qo’llaniladi. Unda abtsissa o’qi bo’yicha mutanosib ravishda davrlar, ordinata o’qi 
bo’yicha esa hodisalarning miqdoriy darajalari shkalalardagi raqamlar bilan 
ifodalanadi.
Ba’zi grafikning o’zida bir necha bir xususiyatli hodisalar tasvirlanishi 
mumkin. Bunda hodisa mohiyati, o’lchovlari, davrlari bir-biriga mos bo’lishi 
kerak. Bu hodisalarni alohida va yaqqolroq ko’rish uchun har bir hodisani 
tasvirlovchi chiziqlar bitta grafik maydonda turlicha (rangli, shtrixli va 
h.k.)tasvirlanadi.
Ba’zan grafikda o’lchov birligi turlicha bo’lgan ikkita ko’rsatkichlar 
o’zgarish sur’atlarini tasvirlash zaruriyati tug’iladi. Bunday holatlarda bitta emas, 
ikkita miqyosli shkala ishlatiladi. Ularning biri o’ng, boshqasi esa chap tomondda 
joylashtiriladi. 
Dinamika qatorlari darajalarining davrlar bo’yicha o’zgarishi juda katta 
bo’lgan hollarda hodisalarni tasvirlash uchun logarifmik diagrammalardan 
foydalaniladi. Bunda grafik tasvir o’lchovlari ordinata o’qi bo’yicha har xil 
masshtablar yoki teng bo’lmagan shkalalarda logarifmga asoslanib teng o’lchovli 
shkalalar belgilanadi. Ya’ni 10 birlik o’nli logarifm bo’yicha 1 ga, 100 birlik esa 2 
ga, 1000 birlik 3 ga va h.k. ko’rinishida o’lchovlar belgilanadi. Bunda logarifmik 
o’lchov va haqiqiy o’lchov bir vaqtda bir-biriga parallel (grafik maydonning ikki 
tomonida) shkalalarda yoki bitta logarifmik shkalada belgilanadi.
Dinamika 
qatorlarini 
tasvirlashda 
qutbli 
koordinatalar 
tizimida 
tasvirlanadigan radial diagrammalar ham qo’llaniladi. Radial diagrammalar davriy 
o’zgaruvchi (tsiklik), ma’lum bir ritmik harakatdagi hodisalarni tasvirlashda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular, ayniqsa, mavsumiy hodisalar darajalarining 
tebranishini tasvirlashda keng qo’llaniladi.