Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Taqqoslash diagrammalarining
keng tarqalgan turlaridan biri bu ustunli 
diagrammalardir. Bunday diagrammalar eni bir xil bo’lgan to’g’ri to’rtburchakli 
ustunlardan tashkil topgan bo’lib, har bir ustun uzunligi (bo’yi) kuzatilayotgan 
kattaliklarni aks ettiradi. Bunda har bir ustun uzunligi ma’lum masshtabda 
statistika ko’rsatkichlarining kattaligini ifodalaydi. Ustunlar bir-biriga yopishgan, 
ustma-ust (qisman) yoki bir xil masofada vertikal holda joylashtiriladi. 
Shuningdek, ular grafik maydonda (bu holda vertikal o’q shkala vazifasini 
bajaradi), ya’ni to’g’ri chiziqli koordinat tizimida joylanishi mumkin. 
Taqqoslovchi diagrammani tashkil etuvchi barcha ustunlarda faqat bitta 
o’lchov o’zgaruvchan miqdor hisoblanadi. Misol tariqasida quyidagi ustunli 
diagrammalar tuzilishini ko’rib chiqamiz.
Yuqorida bayon etilgan qoidalarga muvofiq gorizontal o’q bo’ylab ustunlar 
vertikal joylashtiriladi. Mazkur diagrammalarning yaqqolligi ustunlardagi 
miqdorlarni solishtirish orqali erishiladi. 
Grafik maydonda ustunlarning joylanishi gorizontal o’q bo’ylab turlicha 
bo’lishi mumkin: bir-biridan bir xil uzoqlikda; bir-biriga jipslashgan holda; bir-
birini ustiga qo’yilgan holda.
6-rasm. O’zbekistonda aholi jon boshiga YaIMning real o’sishi
2004-2013 yy. (foizda) 
 
Taqqoslovchi diagrammalar lentali ko’rinishda ham tasvirlanishi mumkin. 
Bunda statistika ko’rsatkichlari lenta uzunligi orqali ma’lum bir masshtabda 
ifodalanadi va u ham ustunli diagrammaga o’xshash eni bir xil bo’lgan to’g’ri 

---

37 
to’rtburchak shaklida bo’lib to’g’ri chiziqli koordinata tizimida vertikal o’q 
bo’ylab bir xil masofada, ustma-ust (qisman) yoki bir-biriga jipslashgan holda 
gorizontal holatda joylashtiriladi. 
Tasvirlanayotgan statistik ko’rsatkichlarning bir xil o’lchamdaligi hamda 
ularning turli ustunlar va lentalar uchun bir xil miqyosdaligi, yagona qoidaning 
bajarilishi tasvirlanayotgan ko’rsatkichlarning muvofiqligini (ustunlarning 
balandlik bo’yicha, lentalarning uzunlik bo’yicha) va mutanosibligini talab etadi. 
Bu talabning bajarilishi uchun quyidagilar zarur: birinchidan, ustun (lenta) 
o’lchami belgilanadigan shkala noldan boshlanishi, ikkinchidan, bu shkala uzluksiz 
bo’lishi lozim (7-rasm). 
7-rasm. O’zbekistonda xalk iste’moli tovarlari ishlab chiqarish bo’yicha ma’lumotlar 
(mlrd.so’m) 
 
Ustunli va lentali diagrammalar statistika ma’lumotlari grafik tasvirining 
qabuli sifatida mohiyatiga ko’ra o’zaro o’rin almashunuvchidir, ya’ni ko’rib 
chiqilayotgan statistika ko’rsatkichlari ham ustunlarda, ham tasmalarda baravar 
taqdim etilishi mumkin. 
Yo’naltirilgan diagrammalar ustunli (tasmali) diagrammalarni bir turi 
hisoblanadi. Unda ustunlar yoki tasmalarning ikki tomonlama joylashgan bo’lib 
miqyos bo’yicha hisob o’rtadan boshlanadi. Odatda bunday diagrammalar 
qarama-qarshi sifat qiymatidagi miqdorlarni tasvirlash uchun qo’llaniladi. 
Ikki tomonlamalilar guruhiga sonli tafovutlar diagrammalari kiritiladi. 
Ularda tasmalar nolga teng vertikal chiziqdan ikkala tomonga: o’ngga – ko’payish 
uchun, chapga – kamayish uchun yo’naltirilgan. 
Bunday diagrammalar yordamida rejadan yoki taqqoslash negizi uchun 
qabul qilingan biron-bir darajadan chetga chiqishini tasvirlash qulaydir. 
O’rganilayotgan statistik o’zgarishlarini ko’lamini ko’ra olish imkoniyati, ko’rib 
chiqilayotgan diagrammalarning muhim alomati hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy 
tahlil uchun katta ahamiyatga egadir. 
Taqqoslanayotgan statistik ko’rsatkichlar miqdori bir-biridan juda katta farq 
qilsa ular turli xil geometrik shakllar – kvadrat, doira va boshqa figuralar orqali 
tasvirlanishi mumkin. Bunday diagrammalar, masalan kvadrat yoki doiraviy 
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
140,0
2009й
2010й
2012й
2013й
ш.ж. кушма корхоналарда
халк истеъмоли махсулоти

---

38 
diagramma tuzish uchun dastlab taqqoslanayotgan miqdorlardan kvadrat ildiz 
chiqarib olish zarur. Shundan so’ng olingan natijalar asosida qabul qilingan 
miqyosga muvofiq kvadrat tomoni yoki doira radiusi aniqlanadi. 
Diagrammalarni to’g’ri tuzish uchun kvadratlar yoki doiralarni bir-biridan 
bir xil masofada joylashtirish, har bir shkalada o’lchov miqyosini keltirmagan 
holda u tasvirlaydigan son qiymatini ko’rsatish zarur.