chi ta'siri shartsiz qo'zg'atuvchi bilan mustahkamlansa yuz beradi.
M ustahkam bo'lm agan shartli reflekslar ju da qiyin tiklanadi.
So'nishning ish qobiliyatini vaqtinchalik yo'qotilishi, musiqa as-
boblarida o ’ynay olmasiik, darslik materiallarini yaxshi o'zlashtir-
ilmasligini, agar uni takrorlashlar bilan mustahkamlamasliklar bi
lan tushuntirish mumkin.
Yosh bolalarda so'nish voyaga yetgan odamlarga nisbatan an
cha sekin yuz beradi. Ana shu sababli
ham yosh bolalarni yom on
va n o to 'g 'ri odatlardan qaytarish ancha qiyin bo'ladi. Esdan chiqa-
rishning asosida so'nish votadi.
Shartli reflekslarning so'nishi muhim biologik aham iyatga ega.
So'nish tufayli, organizm o 'z ahamiyatini y o ' qolgan signallar-
ga reaksiya qilmav qo'yadi. Agarda so'ndiruvchi torm ozlanishlar
bo'lm aganida yozish paytida, ish operatsiyalarim bajarishda. sport
mashqlarini bajarishda odam qanchalar
keraksiz harakatlar qilishi
mumkin edi.
Shartli reflekslarning kechikishi ham ichki tormozlanish tur-
lariga kiradi. Bunday reflekslar shartli qo'zg'atuvchilarni, shart
siz qo'zg'atuvchilar bilan mustahkamlanishi vaqt bo'yicha orqada
qolsa rivojlanadi. Odatda, shartli reflekslarni hosil qilishda shartli
qo'zg'atuvchi - signal (masalan, q o 'n g 'iro q ) qo'shiladi, 1-5 s dan
keyin esa ovqat beriladi (shartsiz mustahkamlagich). Refleks ho
sil bo'lganidan keyin qo‘ng4roq chalinishi
bilan ovqat berilma-
sidan oldin so'lak ajrala boshlaydi. Endi boshqacha y o i tutamiz:
qo'ng'rioqni chalib, ovqat bilan mustahkamlash vaqtini sekin-asta
q o 'ng'iroqdan keyinga 2 -3 daqiqaga orqaga suraveramiz. Bunday
holat bir necha marta takrorlanganidan keyin (ayrim patda juda
ko'p marta) kech qolgan ovqatlanish bilan m ustahkamlangan ke-
chikish rivojlanadi. Q o 'n g'iro q chalingani bilan so'lak ajralmay-
di. u q o 'n g 'iro q chalinganidan keyin 2-3 daqiqa o'tgacha
ajrala
boshlaydi. Shartli qo'zg'atuvchi (q o 'ng 'iro q ) 2-3 daqiqa davom i
da shartsiz (ovqat) qo'zg'atuvchi bilan mustahkamlanmaganligi
uchun mustahkamlanmagan vaqt mobaynida shartli qo'zg'atuvchi
torm ozlash ahamivatiga ega bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Kechikish havvonlarni uni o 'rab turuvchi muhitda vaxshiroq
chamaiash uchun yaxshi sharoit yaratib beradi.
Quyonni anchagina masofada ko'rgan bo'ri unga birdaniga tash-
lanmaydi. U quyonni yaqinlashishini poylab turadi. B o'ri quyonni
ko'rgan pavtdan boshlab toki u yaqinlashib kelguniga qadar. b o ‘fi
ning katta yarim sharlari p o 'stlo g 'id a torm ozlanish jarayoni am alga
oshadi; harakat va oziqlanish shartli reflekslari tormozlanadi. Agar
mana shundav jarayon bajarilm aganida b o ii ju d a k o ‘p marta o ‘lja-
siz qolib. o ‘lja orqasidan quvib yurardi. Hosil bo'lgan
kechikish
hodisasi bo'rini o ij a bilan ta'm inlaydi.
Yosh bolalarda shartli reflekslarning kechishini hosil qilish qator
m ashqlar va tarbiyalashlardan keyin juda qivinchilik bilan amalga
oshadi. Esga olingan birinchi sin f o'quvchisi uni o'qituvchi k o ‘ri-
shi uchun chidamasdan qo'lini yuqoriga ko'tarib yana balandroq
cho'zishga harakat qiladi. Faqatgina katta maktab yoshiga yetgani-
dagina (unda ham har doim emas) ularda o'zlarini ushlab turish.
chidamli. o 'z kuchiga ishonish holatlarini kuzatamiz.
O 'xshash tovushlar. hidlar va boshqa q o'zg'atuvchilar turli-tu-
man hodisalardan xabar berishi mumkin. Faqatgina ushbu o'xshash
qo'zg'atuvchilarni aniq tahlil qilishgina havvonlarni biologik
m a’qul reaksiyalarni ta'm in etadi. Q o'zg'alishlarning
tahlili turli
signallarni farqlash. bo'laklarga bo'lish. y a ’ni o'xshash ta'sirotchi-
larni organizmga ta ’sirini differensiyasidan iboratdir. Masalan.
1. P. Pavlov laboratoriyasida 1 daqiqada m etranomining 100 mar
ta zarbi oziqa bilan mustahkamlandi va 96 zarbi esa mustahkam-
lanm agan differensatsiva hosil qilish imkoniga ega b o iin d i. Bir
necha marta takrorlashlardan keyin itlar metronomning 100 zarbini
96 zarbdan farq qildi. ularda 100 zarbaga s o ia k ajralsa 96 zarbga
so'lak ajralmadi. O 'xshash shartli qo'zg'atuvchilarni farqlash yoki
differensiyalash bitta qo'zg'atuvchini m ustahkamlash va boshqa-
sini esa m ustahkamlamaslik y o ’li bilan hosil qilinadi. Bu payt
da rivojlanuvchi torm ozlanish mustahkam lanm agan q o 'z g ‘atuv-
chilarning reflektor reaksiyasini bostiradi.
Differensiyalash ichki
shartli torm ozlanishning bir turidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Differensiyaiovchi tormozlanish tufayli tovush, shovqin, rang,
shakl, predmetlarning tovlanishi, o'xshash uylarni. odamlarni juda
ko'plab o'xshash predmetlar orasidan o'zim izga keragini ajratib
olishimiz mumkin.
Bola hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq
ularda differensi-
yalashlar hosil b o 'la boshlaydi. Bu esa tashqi hayotda cham a olish-
ga yordam beradi, undan ahamiyatli va xabar beruvchi qo'/.g'atuv-
chilarga farqlash, aniqlash imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
