A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Ilk paleolit odamlarining ijtimoiy munosabatlari. 
Ilk paleolit davrida 
to‘rtlamchi geografik davrning boshlarida ajdodlarimiz hamma joyda tarqalgan 
bo‘lib, o‘ziga xos turmush tarziga, xo‘jalik va madaniyatiga ega bo‘lgan. Siyrak bir- 
birlaridan ajralgan odam guruhlari yashagan. Mehnat qurollarining o‘xshashligi 
insoniyatning paydo bo‘lish birligi bilan izohlanadi. Jamoa bo‘lmay oziq- ovqat 
topish, mehnat qurollarini yasash, ularni ishlab chiqarish tajribalarini saqlab qolish va 
boshqa odamlarni o‘rgatishi mumkin emas. 20 - 40 kishiga ega bo‘lgan ilk jamoa 
ibtidoiy odamlar galasi deb atalgan. Ularda zoologik individuallik mavjud bo‘lib, 

---

92 
tartibga solingan jinsiy munosabatlar asosida qonli to‘qnashuvlar, odamxo‘rlik 
bo‘lgan. Ota- ona bilan bolalar tug‘ishgan aka - ukalar bilan opa - singillar o‘rtasida 
nikoh cheklanishlari bo‘lmagan. Qon - qarindoshlik tan olinmagan.
Arxantroplar ko‘proq jipslashganligi bilan maymun galalaridan farq qilgan. 
Mehnat qilish odamlar galasining yashash sharti bo‘lgan. Termachilikdan ov qilishga 
o‘tish bilan odamlar malakasini tobora murakkablashib borishiga sabab bo‘lgan, 
chidamlilik xislatlari rivojlanib borgan. Mustae davrida yirik hayvonlarni hiyla bilan 
ovlash oldingi davrga nisbatan orta borgan. Ular o‘zaro jipslashib borgan.
Neandertal galalari 30 - 100 ta kishigacha bo‘lgan. O‘troq hayot kurtaklari 
umumiy o‘choq, turar - joy, birgalikda mehnat qilish odamlarni jipslashtirgan. Nikoh 
avvaldan gala ichida bo‘lgan. Ov, termachilik, ovqat topish davrida jinsiy muno-
sabatlar man etilgan. Ayrim olimlar katta avlodlar bilan kichik avlodlar o‘rtasida 
nikohlarni man etishdan iborat bo‘lgan deydilar.
Urug’chilik jamoasi. 
Keyingi paleozoy (40 - 14mln yillar ilgari) tabiiy 
sharoitlari, odamlarning mehnat qurollari, turar- joylarga o‘rnashishlari kuzatilgan. 
Keyingi paleolitda qurollar shakl jihatdan xilma- xil, ishlatish bo‘yicha 
ancha takomillashgan va xizmat vazifasi jihatdan xilma- xil bo‘lgan. Masalan, 
tarashlagichlar, pichoqlar, teshgichlar, tig‘lar, nayza uchlari, sanchiqi nayzalar, nayza 
irqitlar, garpun kabilar. 
Toshga ishlov berish texnikasi takomillashib borgan. Qurol ishlatishning 
yangi usuli qurolni simmetriyalash (mutanosib qilish) uni ish bajaradigan chetini 
o‘tkirlashtirish uchun toshga ikkilamchi ishlov berishda qo‘llaniladigan siqma (otjim) 
keng yoyiladi. Siqish texnikasi toshni ingichka suyak tayoqcha bilan sekin bosib 
undan yupqa tangachalar (parchalar) ajratib olishdan iboratdir.
Keyingi paleolitda qurollar yasash uchun hayvon suyaklari va shoxlardan 
keng foydalana boshlaganlar. Keyingi paleolitda ovchilik terib - termachalab ovqat 
topish tirikchilik manbalari bo‘lib qola bergan. Baliq ovlash yuzaga kelgan. Keyingi 
paleolitda aholi zichligi kamroq bo‘lgan, shuningdek, ovchilar mamontlarni G‘arbiy 
Yevropadagi kabi ma‘lum darajada qirib yubora olishmagan. Ovchilik muvaffaqiyatli 
bo‘lgan.

---

93 
Odamlar g‘orlardan turar - joy sifatida foydalanishgan va tabiiy sharoitga 
qarab o‘zlari turar - joylar, bostirmalar, chayla, kapalar, ishlatiladigan yerto‘lalar 
(o‘rtasida o‘chogi bo‘lgan) odamlar hayvonlarni qirib biturgunicha bir joyda yashab 
keyin esa turar- joylarini yangi yerlarga olib borganlar. Mehnat unumdorligining orta 
borishi va turmush jarayonlarini ancha yaxshilanishi tufayli aholining zichligi orta 
borgan va shu bilan hayvonlarni ko‘plab haydab kelib ovlash kuchaygan. Keyingi 
neolit davrida hozirgi jismoniy tipdagi odamlar shakllanadilar. Endazimiya cheklansh 
ekzogamiya nikoh bir guruh odamlar jamoasining erkaklari bilan boshqa odamlar 
jamoasining ayollari nikohlagan. Irqiy farqlar ming yillar davomida tashqi qiyofasiga 
muhitning ta‘siri ostida shakllana borgan. Geografik muhitga moslanuvchanlik 
odamning biologik xususiyatlari (miyasining tuzilishi, oyoq qo‘l tanalari) qabilalarga 
daxl qilmagan. Odamlarning tashqi jismoniy xususiyatlari nasldan- naslga meros 
bo‘lib qolish va alohidalashgan irq genining ikkinchi omili sifatida mustahkamlana 
borgan. Frantsu va Bernvo 1675 -yilda irq tushunchalarini odamga nisbatan birinchi 
marta qo‘lladi. 1735- yilda Klinni odamning tashqi jismoniy farqlari asosida inson 
irqlarini klassifikatsiya qildi.