A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Odam embriogenezini o‘ziga xosligi. 
Odam embriogenezi ko‗p belgilariga 
ko‗ra primatlarning tuban vakillaridan yuksak vakillariga bo‗lgan evolutsiya 
jarayonini takrorlaydi. 
 
1. Odamlar primatlar ichida eng qisqa jinsiy siklga ega. Unda bo‗linish 
notekis bo‗lib, uning murtakdan tashqari mezoderma qismi jadal rivojlanadi va 
undan xarionning qon aylanish sistemasi rivojlanadi va u murtakning 
implantatsiyasi, uning dastlabki oziqlanishini ta‘minlaydi. Odam boshqa 
primatlardan homilalik bosqichini uzoq muddatli bo‗lishi bilan farq qiladi. 
Homilalik bosqichi shimpanzeda 8 oy, odamda esa 9 oygacha cho‗ziladi. 
2. Odam embrioginezining asosiy qonuniyatlaridan biri, geteroxraniya, ya‘ni 
embriogenezda turli organlar sistemasi rivojlanish bosqichlarining vaqtinchalik 
surilishidir. Lekin odam emberional rivojlanishi asosiy evolutsion reja asosida, 

---

187 
ya‘ni avval kelib chiqishi jihatidan eski, so‗ng esa yosh organlar sistemasi 
rivojlanadi. Shunday qilib, odam embrioning rivojlanishida rekapitulyatsiya, ya‘ni 
bo‗lib o‗tgan yo‗lni takrorlash amalga oshadi. Bu esa Geteroxroniya va 
rekapitulyatsiyaning buzilishiga olib keladi. Geteroxraniya, ayniqsa, markaziy nerv 
sistemasi rivojida yorqin namoyon bo‗ladi. Filogenetik prinsipga binoan, dastlab, 
eski nerv sistema qismlari, so‗ng esa yangilari rivojlanishi kerak. Odam 
ontogenezida yangi qismlari eski qismlardan oldin rivojlanishda davom etadi va u 
jarayon tug‗ilgandan keyin ham davom etadi. 
Anoxin
fikricha, embrion 
sistemagenez prinsipi asosida rivojlanadi, ya‘ni konkret sharoitlarga moslari rivoj 
topadi. Shu bilan bir vaqtda eski va qadimiy markaziy nerv sistema qismlari jadal 
rivojlanadi va embriogenez o‗rtalariga kelib o‗zining maksimal rivojlanish 
darajasiga yetadi. Markaziy nerv sistemasi esa rivojlanishda davom etadi. Shunday 
qilib, miyaning yangi qismlari oldin hosil bo‗lsa ham, ular keyinroq 
takomillashishadi. Masalan, miya po‗stlog‗ining ensa qismi homilaning olti 
oyligida shakllanib, bolaning 7 yoshida tugallanadi. Bosh miya po‗stlog‗ining 44 
– 45- zonalari murakkab, u abstrak tafakkurni, nutqni shakllanishi bilan aloqador. 
Nisbatan yosh bosh miya po‗stloq qismlari filogenetik yosh bo‗lsa ham qisman eng 
keyin rivojlanshini tugallaydi. Bosh miya peshona qismining rivojlanishi homila 5 
oyligida boshlanib, 12 yilga borib yakunlananadi.
Bola tug‗ilgandan so‗ng uning rivojlanishi ijtimoiy omillar ta‘sirida bo‗ladi. 
Genetik omillar, asosan, homiladorlik davrida o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Bosh 
miyaning rivojlanishida genetik va muhit omillari o‗zaro ta‘siri hozirda kam 
o‗rganilgan soha sanaladi.
Gipotalamus hujayralari gipofizga ta‘sir ko‘rsatsa, gipofiz garmonlari har xil 
organlarga, Shu jumladan, jinsiy bezlarga ham ta‘sir ko‗rsatadi. Ba‘zi bir 
mualliflarda garmonlar genlar uchun maxsus indikator hisoblanadi, ularning 
ta‘sirida genlarda faollik, ekspretsiya, transkripsiya amalga oshadi, degan fikrlar 
mavjud. Hayajonlanish davrida gen faolligida o‗zgarish ro‗y berishi va u 
irsiylanishi mumkin degan, fikirlar ham bor. Onaning hayajonlanishi, ya‘ni stress 
holati homilaga o‗tishi mumkin.

---

188 
Miyaning butkul rivojlanishiga homiladorlik muddati yetarli emas. Agar 
homillaning to‗liq voyaga yetishi bo‗yicha odam bilan primatlar taqqoslaganda 
odamning homiladorlik davri 21 oyga cho‗zilishi kerak. Odam bolasining erta 
tug‗ilishi ma‘lum afzalliklarga ega. Chunki go‗dak miyasining holati ona va
atrofdagilar ta‘siriga beriluvchan holatda bo‘ladi. Bu esa, qisqa rivojlanishida 
muhim ahamiyatga ega.
Bir yoshli bolada bosh miyaning nozik tuzilishi dentritlarning shoxlanishi, 
sinapsislarning hosil bo‗lishi, odam uchun maxsus peshona va bosh miya yarim 
sharlar yuqori qismining ostki bo‗laklari shakllanishida ro‗y beradi. Bu yoshda 
homo sapiensga xos xususiyatlar rivojlanishi uchun qulay davr sanaladi. 
Dubinin
odamda signal irsiylanish mavjudligi qayd etilgan. Agar odam ajdodlari tosh 
qurollar yasashda undan foydalanish hisobiga bosh miyasini rivojlantirgan bo‗lsa, 
hozirgi davrda odam aql-farosatining rivojlanishi ijtimoiy muhitning holat 
darajasiga ham bog‗liqdir. 
Odamning tuzilishi faqat yuksak hayvonlarga emas, balki organik olamning 
quyi vakillariga ham o‗xshashligi hozirda ham e‘tirof etiladi. Odamning hozirgi 
zamon biologik sistemasida tutgan o‗rni quyidagicha: 
1)
eukariotlar kenja olami;
2)
hayvonot dunyosi; 
3)
ko‗p hujayralilar kenja dunyosi; 
4)
ikki tomonlama simmetriyalilar bo‗limi; 
5)
ikkilamchi og‗izlilar kichik bo‗limi; 
6)
xordalilar tipi; 
7)
umurtqalilar kenja tipi;
8)
sut emizuvchilar sinfi; 
9)
tirik tug‗uvchilar kenja sinfi; 
10) yo‗ldoshlilar kichik sinfi; 
11) tor burunli maymunlar seksiyasi; 
12) odamsimonlar kenja turkumi; 
13) odamlar oilasi; 

---

189 
14) odamga o‗xshash maymunlar katta oilasi; 
15) gominidlar oilasi; 
16) aqlli odam turi. 
Dunyodagi barcha insonlar 
Homo sapiens
turiga kiradi. Ularning bir turga 
kirishi ichki, tashqi organlarining tuzilishida, funksiyalarining o‗xshashligida 
bo‗lib, irqlar, millatlar orasidagi nikohlardan tug‗ilgan farzandlar normal nasl 
qoldirishga qodir ekanligida namoyon bo‗ladi. 
Odam bilan o‗simliklar orasidagi o‗xshashliklar, odam bilan umurtqali 
hayvonlar o‗rtasidagi o‗xshashaliklar, odam bilan baliqlar, suvda va quruqlikda 
yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, shuningdek, 
odamsimon maymunlar orasidagi o‗xshashliklarni asoslash kerak. 
Odam bilan organik olamning boshqa vakillarining evolyutsiyasini 
isbotlovchi molekulyar biologik, sitologik fan dalillarini olish mumkin.
Odamning 
hayvonot 
dunyosidan 
kelib 
chiqqanligini 
isbotlovchi 
chog‗ishtirma anatomik fan dalillari. 
Odamning 
hayvonot 
dunyosidan 
kelib 
chiqqanligini 
isbotlovchi 
embriologiya fan dalillari.
Odam bilan odamsimon maymunlar orasidagi yaqinlikni ko‗rsatuvchi 
biokimyoviy va fiziologik fan dalillari. 
Qazilma holdagi odam ajdodlarining topilgan suyak qoldiqlari, umumiy 
tasnifi. 
Odamning paleontologik yoshi to‗g‗risidagi ma‘lumotlar turli adabiyotlarda 
keltirilgan.