Microsoft Word 04 Kishlok xujaligida investitsion jarayonlar

2. Moliyaviy imtiyozlar
Soliq imtiyozlari
Kichich biznes yoki venchurlik 
fondlariga sarflangan mablag‘lar 
doirasida soliq imtiyozlari beriladi
Buyuk Britaniya – Enterprise 
Investment Scheme and 
Venture Capital Trusts
Kafolatlangan qarzlar
Kichik biznes korxonalariga 
sarflangan mablag‘lar doirasida 
ma'lum shart-sharoitlar evaziga 
banklarda qarz depozitlari ochish
Fransiya – Societe Francaise de 
Garantie des Financements des 
Petites et Moyennes Enterprises 
(SOFARIS)
Respublikamizda ham innovatsion loyihalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 2008 yilning 15 
iyulida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-916 sonli qaroriga asosan O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida “Texnologiyalar transferi agentligi” tashkil etilgan va 
ushbu agentlik zimmasiga yangi texnologik ishlanmalar va ilmiy g‘oyalarni moliyalashtirish vazifasi 
yuklatilgan. 
19. Nomoddiy aktivlarni moliyalashtirish 
Investitsiyalar xarakatdagi va kuchmas mulk, texnologiyalar va xokazolarning nomoddiy 
aktivlari (litsenziyalar, patentlar) kurinishida xam amalga oshirilishi mumkin. 
 Kup operatsiyalarda «investitsiya» pul mablag‘larini qo‘yishga aytiladi. Amaliyotda xar doim 
xam shunday bulavermaydi.Investitsiyalash boshqa formalar kurinishda xam amalga oshiriladi. 

---

137 
Misol: korxona ustav kapitaliga badal kurinishdagi kuchar va kuchmas mulkka, qimmatli 
qog‘ozlarga, nomoddiy aktivlarga ulushi xisoblanadi. 
Xaqi
q
iy investitsiyalar 
deganda xakiqiy aktivlarga qo‘yilgan mablag‘ 
tushunilib- moddiy va nomoddiy kurinishda buladi(ayrim xollarda 
nomoddiy aktivlarga qo‘yilgan mablag‘ ilmiy texnik rivojlanishga 
asoslangan bulsa uxolda bu innovatsion investitsiya xam deyiladi). Xakiqiy 
investitsiyalar kapital qo‘yilma shaklida amalga oshadi. 
Xakiqiy loyixalarga qo‘yilgan investitsiyalar-vaqtlar buyicha uzoq 
muddatli jarayondir.Shu sababli baxolash jarayonida quyidagilarga 
e'tibor berish kerak: 
-loyixaning riskliligiga-xarajatlarni koplash muddati kancha uzoq 
bulsa uning investitsion riskliligi shuncha yuqori buladi: 
-pulning vaqtinchalik qiymati vaqt utishi bilan inflsiya natijasida 
uning kadri-qiymatini yukotishi: 
-loyixaning jozibadorligi boshqa variantlarga nisbatan 
qo‘yilgan kapitalni daromadlilik darajasini kompaniya aksiyasi kurs 
qiymatini risklilik darajasi kamrok bulgan sharoitda imkoniyat darajada 
oshirish, investor uchun bu maqsadni aniqlash imkoniyatini mavjudligi. 
1.
 
Moliyalashtirishmi rejal ashtiri sh 
Molshshshpirishni rejalashtirshp asoslari. Likvidlikni rejalashtirish. 
Likvidpikni rejalashgirishning maqsadi va mazmuni. Daromad va xarajatlar balansi. 
Daromadaar va xarajatlar balansining maqsadi va mazmuni. Balanslar. 
Balansning maqsadi va mazmuni. Ko‘rsatkichlar taxdyuga. Shaxsiy kapital ulushi. Likvidaik. 
Cash flow (naqs pul oqimi). Aylanma vositalar rentabelligi. Shaxsiy kashggal rentabelligi. Investitsiyapar. 
2.
 
Moliyalashtirish 
Kashggalga bo‘lgan ehtibj va uvdan foydalanish. Moliyalashtirish vositalari. O‘tmshodagi modiyalashtirish. 
Tadqiqotlarni tashkil etishning Amerika tajribasi - tavak- kalchnlikli (venchurli) bshyaes deb nom olgan 
tadbirkorlik turini yuzaga keltirdi. 
Venchurli biznes tadqiqotlar, ishlanmalar, mi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mustaqil kichik 
firmalardan tashkil top- gan bo‘ladi. Ularni tadqiqotchi olimlar, muhandislar, novatorlar tappsil etadi. Buvday firmalar 
AQSh, G‘arbiy Nvropa va Yaponiada keng tarqalgan. 
Kichik jamoa yangi g‘oyalarni tezroq o‘zlapggirishi va rivojlaniti- 'rishi mumkin. 
Kichik tadqiqot biznesi 60-yshsharda shakplana boshlagan. 
Kichik va o‘rta tadqiqot firmalari, misol uchun, yirik universi- tet markazlari yaqinida tashkil eggilgan. Ular 
birgadakda yerni ijara- ga olishgan va universitetning laboratoriya va axborot texnikasidan foydalanganla^Shu tarzda 
AQShning Stenford universiteti yaqini- da 3 mingdan orgiq kichik elektron firmalar jamlangan bo‘lib, ular- da band 
xodimlar soni 190-200 ming kipshga teng. Ularning har biri bir-ikky" turdagi yangya mahsulotni ishlab chiqshp va 
o‘zlalggiryshga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning umumiy salmogi jahonning komp'yu- ter va elektron qismlarning ayrim 
turlaridagi extiyojini 20%ini qoplaydi [21], 
Chet el amaliyotvda kichik va o‘rta tadbirkorlikga ishchilar soni 500 kishigacha bo‘ngan firmalarni kiritshpadi. 
Venchurli firmalar kashfiyot faolliginivg o‘sishi bosqichlarida o‘z ishini olib boradi. 
Venchurli firmalar, odatda, foyda keltirmaydi, chunki ular mah- sulot ipshab chiqarish bilan shugullanmaydi, 
balki o‘z ishlanmalarshi boshqa firmalarga (eksplereng, patient, kommutan) berishadi. 
Venchurli firmalar ynrik kompaniyalarning sho‘ba korxonalari sifatida faoliyag yurntipsh mumkin. Ular, odatda, 
kam soshsh xodim- lar shgatiga ega. 
"" Innovatsiyaviy menejer funksiyalari an'anaviy menejer, yoki chet- dan taklif etilgai mutaxassis tomonidan 
amalga opshriladi. Misol uchun konsaltiyG firmasndan taklif etilganlar. J. 
Venchurli firmalarni tashknl etshp quyidagilar mavjudligini nazarda tutadi: 
-
innovatsiya g‘oyasi - yangi mahsulot, texnologiya; 

---

138 
-
xamvyag ehtiyoji va tayushf etilgan
 toya
asosvda yangi korxona tashsil etshpga tayyor bo‘lgan tadbirkor; 
-
bunday korxonalarni moliyalashtirish uchun tavakkalchilik ka- pitali. 
Venchurli moliyapapggirish ikkiga asosiy shakllarda amalga oshi-' riladi - yangi korxonalar aksiyalarini sotib 
olshp yoki turli xil kre- dvtyaarni ajratish vositasi yordamida. 
Venchurli kapital degayada faqatgina yirik korxonalar mablagla- ' rnni emas, bapki banklar, davlat, sugurta, 
pensiya va boshqa jamg‘arma- l^r mablaglarini ham tavakkalchiligi yukrri bo‘lgan sohalarga kiri- tshp tushuniladi. 
Investitsiyalanshing boshha shaxllaridan farqli ravshssa, ushbu shakl bir qator o‘ziga xos xususiyaglarga ega: 
-
investorning kompaniya kapitalidagi to‘gridan-to‘gri yoki vosi- tali pay ipggiroki; 
-
uzoq muddatga mablag bershp; 
-
investorning molijshpgirilayoptan korxona boshqaruvidagi fassh ishtiroki. 
Tavakkalchepik kapitalining rivojlanish darajasi yuqori bo‘lgan AQShda uning asosiy sohalari sifatida biznes 
rivojlanishining boshlang‘ich bosqichlari e'tirof etiladi, venchur investitsiyalarining 39,2% ularning zimmasvga to‘gri 
keladi [9]. 
Venchur korxonalarninG turlari quyidagicha bo‘lshpi mumkin: 
-
xususiy tavakkalchilikgaega biznes; 
-
yirik korporatsiyalarning ichki tavakkaltalnkga ega loyihala- 
ri. 
Uz navbagada tavakkalchilikga ega bnznes xo‘jalik yuriguvchi sub- yektlarning ikyugga asosiy euriga 
ajratshpshsh mumkin: 
Birinchi turi - mustaqkl kichik innovatsiyaviy korxonalar. 
Ikkinchituri - ularga kashggal taqdim etuvchi moliya muassasalari. 
Kichyus innovatsiyaviy korxonalarga, fan va texnikaning yansh yutuqlarini moddiy manfaatdorilik bilan joriy 
etishga intilgan shshmpar, muhandislar, kashfiyotchilar tomonidan asos solinadi. Bun- day korxonalarning boshlangich 
kapitali bo‘lib asoschining shaxsiy mablag‘lari xizmat qilishi mumkin. Shaxsiy mablag‘lar yetmagan taq- dirda, 
tavakkalchilikli kapital taqsim etishga tayyor bo‘lgan ixgisos- lashgan moliyaviy kompaniyalarga murojaat qilshp lozim 
bo‘ladi-j AQShdagi buvday moliyaviy kompaniyalar soni XX-asrning 80- yillarida 500 tadan ko‘prok, edi. 
Tavakkalchilikli tadbnrkorlikning o‘ziga xosliga shundaki, mab- lag‘lar qaytarilmaydigan va foizsiz asosda 
berilgan holda, kredit- lashdash kafolat ta'minoti ham talab qshshnmaydi. Venchur korxonaga berilgan resurslar 
shartnoma amal qshshsh mudsati davomida qayga- rilmaydi. Kiritilgan mablaglarni qaytarish va foyda olish korxona 
qimmatli qog‘ozlari bozorga chiqarilgandan so‘ng amalga oshiriladi. 
Foyda kattaligi tavaxkalchvlikli investorning ulushi bo‘lgan korxona aksiyalarining bozordagi qiymati va loyixaga 
kiritilgan mablag‘lar ayirmasiga teng bo‘ladi. Investorning aksiya ulushi imzo- langan shartnomada aks ettirilgan bo‘ladi, 
va u 80%gacha bo‘lishi mum- kvn. Mohiyatan moliyaviy muassasa novator-korxona egalaridan bnriga aylanadi, tavdim 
etilgan mablag‘lar esa korxona ustav foqsiga bo‘lgan badaldek qabul qilinadi. 
O‘zbekiston iqgasodiyoti uchun venchur tadbirkorlikning istiq- bolli turlaridan hisoblanadi. 
Benchur kapigal qo‘yilmalarning asosiy rag‘bataantiruvchi omshsh bo‘lib ularning, muvaffaqiyagga erishganda 
albatta, yuqori daromad- liligi xizmat qiladi. Amerika venchur korxonalarining o‘rtacha daro- madlilik darajasi yiliga 
20%ni tashkil etadi, va bu ko‘rsatkich umu- miy iqgisodiyot bo‘yicha 3 barobar yuqori. 
Tavakkalchilikni pasaygirish uchun moliyalashgirishning pshik sxemalari ishlab chiqiladi. Kapital qo‘yilmalar 
kuyidagi ikkita qoidadan kelib chiqqan holda vaqg oralig‘iga bo‘linadi: 
1.
Har bir yangi qo‘yilma, uvdan oldingi qo‘yilma o‘zini oqpagan taqsirdagina amalga opshrvladi. Bu degani 
eksplerent mahsulotni yaratshp yoki tijoratlashgirshssa qatsdaydir natijalarga erishdi. 
2.
Har bir yangi qo‘yilsh oldingidan ko‘proq va eksplerent uchun foydali shartlarda amalga oshvriladi. 
Eksplerentlar - bozorning yangi segmentlarini yaratshp yoki esxi segmentlarini radikal o‘zgartirishga 
ixtisosdashgan korxonalar. Ular yangi mahsulotlarni bozorda ilgari surish bidan shu1ulpanadi. 
Ilmiy-texnik ishlanmalar ustuvorlikga ega. Aodo, innovatsiyaviy biznes bu faqatgina shsh-fan yoki kashfiyotchilik 
bilan shu!ud;>8NIP1 degani emas. 
g
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsiyaviy korxonalar, lo1iha- ning texnik tomoni muallifi bo‘lgan muhandis, 
va tatsshshshy yanshlikni amalga oshirish imkonshggiga ega bo‘lmagan menejer, yangi g‘oyaga kirishgan holda o‘z ish joyyani tashlab 
yansh korxonaga asos soladi va mustaksl tadbirkor sifatida o‘z g‘oyala- rini amalga oshiradi. ■ 

---

139 
Zamonaviy garb iqgisodiyotida venchur va eskplerent korxonalar ilmiy-texnik siljishlar uchun sharoit yaratadi. 
Eksplereng korxonalar venchur korxonalar kabi o‘lchami bo‘yicha katta emas. 
Bozorda ehtiyoj sezilgan yangi mahsulot yaratilgandan keyin, eks- plerent korxona oldqda ishlab chiqarish hajmi 
muammosi kelib yaiqa- di. Buning uchun eksplerenglar yirik korxona bilan alyans tashkil etadi. Eksplerent o‘z 
innovatsiyaviy maqsulotini ommaviy tarzda mus- taqil shplab chiqara olmaydi. Ishlab chiqarishni ommaviy yo‘lga 
qo‘ymaslik esa turli xil o‘xshash mahsulotlar paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin Iirik va kuchli korxona bilan ittifoq 
hosil qilish esa, foydali sharoit va qaysidir ma'noda o‘z mustaqilligini saqpash imkoniyagini beradi. Buvday hamkorni 
tanlash iste'mol xususiyatla- ryadan kelib chiqishi lozim. 
ozorning tor seshentiga yo‘naltirilganda - patient-korxonalar tashkid etiladi. 
Patient-krrxonalar bozorning tor segmentiga ishlagan holda, ular moda, reklama va boshqa vositalar ta'sirida 
shakllangan ehtiyoj- larni qond^radi. Ular mahsulot ishlab chiqarish o‘sishi hamda kashfi- yotchshgak faolligi pasayishi 
bosqichlarida faoliyat ko‘rsatadilar. Ushbu korxonalardash mahsulot sifati va hajmlariga bo‘lgan talab- lar bozorlarni 
egallash muammolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda ish- lanmalarni amalga oshirish yoki to‘xtatish, litsenziyalarni sotish 
yoki xarid qilish to‘g‘risida qaror qabul qilish ehgayoji tugiladi. Pati- yent-korxonalar foydali. Shu bilan birga inqirozga 
olib kelishi mumkin bo‘lgan noto‘gri qaror qabul qilinishi xavfi ham mavjud. Bunday korxonalarda, ularning faoliyagi 
xavfsizligini ta'minlovchi inyuvpsiyaviy menejer lavozimi knritilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi^ 
Innovatsnyavny menejernnng asosiy