Psixologik trening asoslari

3.Trening guruhi boshlovchisining asosiy rollari. 
Trening guruhi tashkil 
etilgan kundan boshlab unda qatnashuvchilar o'rtasida rollarni faol taqsimlash 
amalga oshiriladi. Aksariyat trening guruhlarining rivojlanishi davomida bir 
yoki bir nechta etakchilar yuzaga kela boshlaydi. Bir guruhda bir nechta rahbar 
etakchilar paydo bo'lgan taqdirda, ularning ortasida yanada shiddatli o'zaro ta'sir, 
ehtimol, nizolarninig payda bo’lishi muqarrar. O'zini lider deb da'vo qiladigan 
shaxs psixologik jihatdan mukammallikka intiladi va qoida tariqasida guruh 
faoliyatida boshqalardan ustunlikka erishadi. Lider, treningning boshqa 
ishtirokchilariga nisbatan odatda faolroq va ko'p hollarda guruh dunyoqarashini 
his qiladigan, guruh qadriyatlari va guruh me'yorlarini tushunadigan shaxs 
bo’lishi talab etiladi. Qachonki, guruh manfaatlarini his qilib, nazoratga olib, 
a'zolarning harakatlarini aniq kuzatib, guruhning umumiy manfaatlarga zid 
kelmasligi va guruhning hamjihatligini buzmaslikka harakat qilgan lidergagina 
ishonch hosil qiladi. 
Rahbarlik va liderlik guruh boshqaruvi bilan bog'liq bo'lgan ikkita asosiy 
tushunchadir. Rahbarlikdan farqli o'laroq, liderlik psixologik xususiyatga ega va 
guruh ichidagi hodisa sifatida norasmiy munosabatlar tizimida alohida o'rin 
tutadi. Rahbarlik va liderlik tushunchasini turlicha izohlagan B. Karlof va S. 
Sedeberg rahbarlikni odamlarning shaxsiy fazilatlari bilan bog'liq bo'lmagan 

---

128 
rasmiy imperial pozitsiya, liderlikni esa murakkab tushuncha sifatida quyidagi 
xususiyatlarini keltirib o’tadi:
21
- insoniy fazilatlar bilan bog'liqlik; 
- izdoshlarni qollab – quvvatlash jarayoni; 
- inson faoliyati natijasi. 
Trenerlik va liderlik tushunchalarini taqqoslagan olim B. D. Parigin 
ularning mavqeining quyidagi umumiy va farqlovchi xususiyatlarini 
ta'kidlaydi
22
1. Lider norasmiy ravishda tayinlanadi va asosan guruh ichidagi 
munosabatlarni tartibga soladi, rahbar rasmiy ravishda tayinlanadi yoki 
saylanadi va guruhning rasmiy munosabatlarini tartibga solishga chaqiriladi. 
2. Trenerlik fenomeni kamroq barqarordir, liderlik nomzodi guruh hayotiga 
va undagi kayfiyatga ko'proq bog'liq bo’lib, rahbarlikka qaraganda barqarordir. 
3. Trener bir nechta ijtimoiy rollarni bajaradi, shu jumladan tashqarida 
guruhning vakili hisoblanadi. Liderning faoliyati guruh ichidagi munosabatlar 
va o'zaro ta'sirlar bilan cheklangandir. 
4. Guruh treneri, liderlardan farqli o'laroq, liderda bo'lmagan aniqroq 
sanktsiyalar tizimiga ega. 
5. Trenerga huquqlar beriladi va u guruh faoliyati, uning natijalari, shu 
jumladan qonun oldida javob beradi. 
6. Lider shunga o'xshash huquq va vakolatlarga ega emas va guruh ishi 
uchun, undagi barcha narsalar uchun javobgar bo'lmaydi. 
Ijtimoiy psixologiyada liderlik turlarini tavsiflash va tasniflashga turli xil 
yondashuvlar mavjud. Ulardan biri doirasida trenerningning umumiy psixologik 
xususiyatining asosiy tarkibiy qismlari qyidagilardan iborat bo’ladi: hissiyotlilik, 
samaradorlik va xabardorlik.. 
Shuningdek, treningning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, uni 
o'tkazish zarurati tashkilot rahbariyati tomonidan tan olinishi va boshlanishi 
kerak. Ushbu turdagi amaliy ishlarga ixtisoslashgan tashkiliy psixologning roli 
shunchaki “buyurtma qilingan” xizmatlarni taqdim etish bilan cheklanmaydi. 
O'qituvchi o'zi kerakli bilim, ko'nikmalarga ega bo'lgan, tayyor va ularni 
boshqalarga qanday etkazishni biladigan bo’lishi kerak. U o'z talabalari 
tomonidan voqelikning yangi sohasini o'zlashtirish jarayonida faol ishtirok 
etishi, uni boshqarishi, ish natijalari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishi 
kerak. Uning vazifalari, shuningdek, o'qishga yuborilgan odamlar uchun 
21
Карлоф Б., Седеберг С. 
Вызов лидеров. — М.: Дело. 1996.
22
Парыгин Б. Д. 
Основы сотсиально-психологической теории. — М., 1971. — С. 310.

---

129 
buyurtmachilar tashkiloti rahbariyatining javobgarligini shakllantirishni o'z 
ichiga oladi. Bu tashkilot xodimlarining ortib borayotgan salohiyatidan samarali 
foydalanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish uchun murabbiyning 
ma'muriyat bilan birgalikda ish olib borishda ishtirok etishini anglatadi.