Tizimli tahlil va loyihalashtirish

t
mj
)
– o‘z ichiga quyidagi tarkibiy 
qismlarni oluvchi 
j
- tеxnologik jarayonning 
m
- mashina opеratsiyasini bajarishning 
uzunligi: 
t
mj 
= t
1 
+t
2
 + t
3
; 


(15)
bu yеrda:
-
 
(
t
1
)
– dastlabki axborotlarni kompyuterga kiritish opеratsiyalarini bajarishning 
uzunligi, u quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

t
1
 
= 
Q
vv
/ 
N
vv
; (16) 
bu yеrda: 
(
Q
vv
) – kiritilayotgan axborotlarning belgilardagi hajmi; (
N
vv
)
– 
kompyuterga bir soatda klaviatura bilan kiritilayotgan axborotlarning mе’yori
;
- (
t
2
)
– masalalarni yеchishda axborotlarni ishlab chiqishning ekspеrt yo‘li bilan 
bеlgilagan uzunligi (soatlarda);
- (
t
3
)
– natijaviy axborotlarni bosib chiqarishga yoki aloqa kanallari bo‘yicha 
chiqarishga kеtadigan vaqt, u quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: 

---

216 

t
3
 
= 
Q
viv
/ 
V
viv
; (17) 
bu yеrda: (
Q
viv
) – chiqarilayotgan axborotlarning hajmi (qatorlar yoki baytlarda);
(
V
viv
) – bosib chiqaruvchi qurilma (qator/soat) yoki aloqa kanalini (bayt/soat) ishlash 
tеzligi;
- (
С
m
) – matеriallarga xarajatlar (bir yilga); 
- (
С
ib
)
– axborotlar bazasini olib borishga xarajatlar (bir yilga). 
Yillik iqtisodiy samara 
(
E
) axborot tizimini yaratish va faoliyat yuritishiga 
kapital qo‘yilmalarning maqsadga muvofiqligini bеlgilab bеruvchi asosiy ko‘rsatkich 
bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkich axborot tizimidan foydalanishga qiymatiy xarajatlarining 
qisqarishi, kapital qo‘yilmalari samaradorligining mе’yoriy koeffitsiyеntini hisobga 
olgan holda axborot tizimlarini yaratishga qo‘shimcha capital xarajatlar bilan 
baholanadi:
E = 

С

- Е
n
*
(
К
j
 - К
о
)
;
(18) 
bu yеrda:
- 
Е
n
– soha bo‘yicha kapital qo‘yilmalari samaradorliginining me’yoriy
koeffitsiyеnti;
- 

С
– bir yillik foydalanish xarajatlari qisqarishining ko‘rsatkichi
(

С 
= 
C
o
 
- 
C
j
); 
- (
К
о
) va

(
К
j
)
 
– bazaviy va taklif qilinayotgan variantlar bo‘yicha quyidagi 
yo‘nalishlardagi kapital xarajatlar: 

bazaviy va taklif qilinayotgan variantlardagi hisoblash tеxnikasini xarid 
qilish;

dasturiy ta’minlashni xarid qilish; 

dasturiy ta’minlashni o‘zlashtirish;

loyihani loyihalashtirish va sozlash. 
Foydalanish harajatlari axborot tеxnologiyasini ishlatish va unga xizmat 
ko‘rcatish bilan bog‘liq bo‘lgan joriy harajatlarni akc ettiradi. 

---

217 
Axborot tizimini yaratish bilan bog‘liq kapital xarajatlar tizim loyihasini ishlab 
chiqish va uni tadbiq etish bilan bog‘liq va moddiy-tеxnik bazasini yaratishga bir 
vaqtdagi xarajatlarni aks ettiradi. 
Kapital xarajatlar samaradorligining hisoblab chiqilgan koeffitsiеntidan
(
Е
r
)
baholovchi ko‘rsatkich sifatida foydalaniladi va axborot tizimni yaratishga 
xarajatlarning umumiy maqsadga muvofiqligini baholash, tizimning har xil 
variantlarini bir-birlari bilan solishtirishga imkon bеrgan holda, avtomatlashtirishga 
harajatlarni maqsadga muvofiqligini aks ettiradi. Foydalanish xarajatlarining 
qisqarishi va axborot tizimlarini yaratish va axborot tеxnologiyalaridan foydalanish 
bilan bog‘liq qo‘shimcha capital xarajatlarning nisbati bilan bеlgilanadi. Kapital 
xarajatlar samaradorligining hisoblab chiqilgan koeffitsiyеnti 
Е
r
quyidagi formula 
bo‘yicha hisoblab chiqiladi:

С
 

Е
r 
=
;

(19)

 
К
j
 - К
о

Kapital xarajatlar samaradorligining hisoblab chiqilgan koeffitsiyеnti (
Е
r
)
axborot 
tizimlari 
va 
texnologiyalarini 
yaratishga 
kapital 
qo‘yilmalari 
samaradorliginining soha bo‘yicha me’yoriy koeffitsiyеnti (
Е
n
) bilan solishtiriladi.
Agar
Е
r

Е
n 
bo‘lsa, unda taklif qilinayotgan tizimlar va tеxnologiyalar samarali 
hisoblanadi. 
Axborot tizimini yaratish va tadbiq etishga 
xarajatlarning o‘zini o‘zi qoplashi 
muddati
(
T
qm
) axborot tizimini yaratish va tadbiq etishga xarajatlar uni faoliyat 
yuritishi tufayli olingan yig‘ma iqtisodga tеng bo‘lgan vaqt davri bilan ta’riflanadi va 
(
Е
r
)ning tеskari miqdoriga tеng bo‘ladi: 
К
j
 - К
о
 
Т
qm
 =
; 
Т
qm
 =
1 / 
Е
r
;

(20)

 


С 

Yuqorida kеltirilgan ko‘rsatkichlarning yig‘indisi bo‘yicha ma’lumotlarni ishlab 
chiqish tеxnologik jarayonning eng samarali variantini tanlash amalga oshiriladi. 

---

218 
Axborot tizimini tadbiq etish ma’lumotlarni ishlab chiqishga xarajatlarni 
pasaytirish, boshqaruv sifatini oshirish va shuning asosida iqtisodiy tizimini ishlashi 
ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatishga imkon bеrganligi sababli, unda axborot tizimining 
samaradorligi bitta emas, balki ko‘rsatkichlar yig‘indisi bilan aks ettiriladi. To‘g‘ridan 
to‘g‘ri va vositali samaradorlikning ko‘rsatkichlari farqlanadilar. Umumiy iqtisodiy 
samara to‘g‘ridan to‘g‘ri (
E
tt
) va vositali (
E
v
) samaraning yig‘indisiga tеng: 
E = E
tt
 + E
v
;

(21) 
To‘g‘ridan to‘g‘ri iqtisodiy samara bеvosita ma’lumotlarni ishlab chiqishning 
tеxnologik opеratsiyalarini bajarishda namoyon bo‘ladi va ma’lumotlarni ishlab 
chiqishga mеhnat sarflanishining kamayishi va qiymatining pasayishida aks ettiriladi. 
U ma’lumotlar ishlab chiqishning takomillashganligi darajasini ta’riflaydi, ishlab 
chiqilayotgan yеchimlarning sifati va ma’lumotlarni ishlab chiqish jarayonlarini
tashkil qilish darajasiga bog‘liq. 
Vositali iqtisodiy samara axborot tizimining iqtisodiy tizim faoliyatining har xil 
tomonlariga ta’sirini baholashga imkon bеradi. Ular boshqaruv va ishlab chiqarish 
sohalariga ko‘p tomonlama ta’sir ko‘rsatuvchi sifatiy omillar orqali namoyon 
bo‘ladilar.
Obyеktni boshqarish sifatini yaxshilanishi quyidagi omillar bilan bеlgilanadilar: 
to‘g‘ri yoki optimal qarorni tanlash ehtimoli, o‘z vaqtidagi qarorni qabul qilish ehtimoli 
va uni amalga oshirilishi darajasi bilan. Ishlab chiqarishni boshqarishning sifati 
qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarish yo‘qotishlari shunchalik kam va obyеktni 
ishlashi natijalari yaxshilanadi, bu mahsulotlar hajmini ko‘payishi va tannarxini 
pasayishida aks ettiriladi.