Urmaiov N. J., R o ‘ziyev O. A., Gulmatov J. Q., Berdiyev S. R. Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti «tafakkur»

5.3. 
Asosiy va aylanma fondlardan foydalanish holati va
samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarida mavjud bo‘lgan asosiy va 
aylanma 
fondlardan 
samarali 
foydalanishlari 
lozim, 
bu 
tarmoqning 
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bunda bir qator ko'rsatkichlardan 
foydalanib asosiy va aylanma fondlardan foydalanish holati hamda 
samaradorligi tahlil qilinadi.
Asosiy 
fondlardan 
foydalanish 
holatini 
aniqlashda 
quyidagi 
ko'rsatkichlardan foydalaniladi:
a) asosiy fondlaming o'sish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni aniqlash 
uchun asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymatini ulaming yil boshidagi 
qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
K o '= ^
AFb
Bunda: 
Ko ‘
- asosiy fondlaming o‘sish koeffitsiyenti;
AFo
- asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymati (ming so‘mda);
AFb —
asosiy fondlarning yil boshidagi qiymati (ming so‘mda).
b) asosiy fondlarning hisobdan chiqish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni 
aniqlash uchun korxonada yil davomida hisobdan chiqarilgan asosiy fondlar 
qiymatini yil boshidagi asosiy fondlar qiymatiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi 
formuladan foydalaniladi:
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kch —
AFch
AFb
Bunda: 
Kch
- asosiy fondlaming hisobdan chiqish koeffitsiyenti;
AFch -
yil davomida hisobdan chiqarilgan asosiy fondlaraing 
qiymati (ming so'mda);
AFb -
asosiy fondlaming yil boshidagi qiymati (ming so‘mda).
d) asosiy fondlaming yangilanish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni
aniqlash uchun korxonada yil davomida ishga tushirilgan asosiy fondlar
qiymatini asosiy fondlarning yil oxiridagi qiymatiga taqsimlanadi. Bunda
quyidagi formuladan foydalaniladi:
AFit
Ky = -
----------- -
AFo
Bunda: 
Ky -
asosiy fondlaming yangilanish koeffitsiyenti;
A F it—
yil davomida ishga tushirilgan asosiy fondlaming qiymati
(ming so‘mda);
AFo -
asosiy fondlaming yil oxiridagi qiymati (so‘mda).
e) 
asosiy fondlaming eskirish koeffitsiyenti. Bu ko'rsatkichni aniqlash 
uchun asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasini ulaming 
o‘rtacha yillik qiymatiga taqsimlanadi. 
Bunda quyidagi formuladan 
foydalaniladi:
Ke =
A
AFq
Bunda: 
Ke
- asosiy fondlaming eskirish koeffitsiyenti;
A
— asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasi
(ming so'mda);
AFq
- asosiy fondlaming o'rtacha yillik qiymati (ming so‘mda).
f) 
asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkichni 
aniqlash uchun asosiy fondlar boshlang'ich qiymati va ular uchun hisoblangan 
amortizatsiya summasi orasidagi farqni ulaming o'itacha yillik qiymatiga 
taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
A F b q -A
Kya -
AFbq
Bunda: 
Kya -
asosiy fondlaming yaroqlilik koeffitsiyenti;
A
- asosiy fondlar uchun hisoblangan amortizatsiya summasi 
(ming so‘mda);
AFbq
- asosiy fondlaming boshlang'ich qiymati (ming so‘mda). 
Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini aniqlashda quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) xo‘jalikning asosiy fondlar bilan ta'minlanganlik darajasi. Bu 
ko‘rsatkichni aniqlash uchun asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymatini
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qishloq xo‘jalik yerlari maydoniga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan 
foydalanadi:
_ 
Afq
F t = 
-L-L
Ym
Bunda: 
Ft
- asosiy fondlar bilan ta'minlanganlik darajasi (so‘m/ga);
Afq
- asosiy fondlaming o'rtacha yillik qiymati (ming so‘mda);
Ym
- qishloq xo‘jaligi yerlari maydoni (ga). 
b) mehnatning asosiy fondlar bilan qurollanganlik darajasi. Ushbu 
ko'rsatkich asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymatini xodimlaming o'rtacha 
yillik soniga taqsimlash orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formulalar yordamida 
aniqlash mumkin:
Fg =
Afq
Mr
Bunda: 
Fq
- mehnatning asosiy fondlar bilan qurollanganlik darajasi;
Afq
- asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymati (ming so'mda);
Mr
- mehnat resurslarining o‘rtacha yillik soni (kishi).
Bu ko‘rsatkichlar xo‘jaliklaming ixtisoslashishiga, mashina-texnikalar 
bilan ta'minlanganligiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Ushbu ko‘rsatkichning 
yaxshilanishi 
ishlab 
chiqarishning 
mexanizatsiyalashtirilishini, 
avtomatlashtirilishini ta'minlab, jonli mehnat xarajatlarini tejab, mehnat 
unumdorligi yuksalishiga olib keladi.
d) 
fond qaytimi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun qishloq 
xo‘jaligida bir yilda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot qiymatini asosiy 
fondlaming o‘rtacha yillik qiymatiga taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda 
quyidagi formuladan foydalaniladi:
F q= ™ L
Afq
Bunda: 
YMq
- yalpi mahsulot qiymati (ming so‘m);
Afq
- asosiy fondlaming o‘rtacha yillik qiymati (ming so‘m).
Fond qaytimini ko‘rsatkichi bir so'mlik asosiy fond evaziga qancha 
qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirilganligini ifodalaydi va uning darajasi 
yuqori bo‘lgani maqsadga muvofiqdir. Ushbu ko‘rsatkichni yalpi daromad va 
sof foyda orqali ham aniqlash mumkin.
e) 
fond sig‘imi. Uni aniqlash uchun asosiy fondlaming o‘rtacha yillik 
qiymatini yetishtirilgan qishloq xo'jalik yalpi mahsuloti qiymatiga taqsimlash 
zarur. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
F s = 
^ L
YMq
Fond sig‘imi ko‘rsatkichi bir so‘mlik qishloq xo‘jalik mahsulotini 
yetishtirish uchun necha so‘mlik asosiy fond sarflanganligini ko‘rsatadi.
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

f) fond rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich xo'jalikda sarflangan ishlab 
chiqarish fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini bildiradi va 
foyda me'yori deb ham ataladi. Uni aniqlash uchun quyidagi formuladan 
foydalaniladi:
c r
Fm =
---- ==-----
jc
IOO