O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

D ars tizim i stru k tu ra si elem en tlari va tiplari
T a ’lim ning strukturasi va tizim i haqida tushuncha. A vvalo, strukturaning 
n im alig in i k o ‘rib o ‘tam iz. H ar bir fandagi „struktura" tu sh u n ch asi o 'z ig a xos 
m azm u n g a ega. C hunki har qanday obyekt. jaray o n , hodisaning ichki tuzilishi 
b o ’lib, u n d a turli aloqa va m unosabatlar m avjud. O 'q u v ja ra y o n i ham o 'z in in g
tu zilish ig a eg a va u zvenolar, deb ataladigan o 'z a ro b o g 'Iiq m alum qism lardan 
tashkil topadi. B utun ichidagi ana shu zvenolarning o 'z a ro b o g 'la n ish i m azkur 
ja ra y o n n in g strukturasini vujudga keltiradi. Lekin, m a ’lum ki, stru k tu rasiz tizim
b o T m ag an id ek , tizim siz struktura ham b o ’lm aydi. Shunga k o ‘ra. strukturani 
tizim d ag i o 'z a ro b o g ‘liq elem entlarning tartiblari. deb ta ’riflash m um kin. B iz tizim 
tu sh u n ch asig a nim alarni kiritam iz?
T izim - o 'z in in g xossalari va b o g 'lan ish lari b o 'y ic h a u yoki bu tartibdagi 
o 'z a ro b o g ‘liq k o ‘p elem entlardir.
0 ‘quv ja ray o n in in g strukturasi va tizim ini vaqqol tasav v u r etish uchun bu 
ja ra y o n qanday zvenolardan tashkil topganini. ular orasidagi o 'z a ro b o g 'lan ish
qan d ay lig in i v a h ar b ir zveno qanday elem entlardan iboratligini aniq bilish zarur. 
A vval o ‘quv jaray o n i qanday zvenolardan tashkil topishini va ular orasidagi 
b o g ‘lan ish lam i k o ‘rib chiqam iz.
D ars tu zilish i - bu darsning k o 'p la b elem entlardan tashkil topgan elem entlari 
b o 'lib , u o 'q itis h jaray o n id a y uzaga keladigan faoliyatni m aqsadli y o 'n a ltirish g a
x izm at qiladi.
O 'q u v ja ra y o n i quyidagi zvenolarga ega b o 'lad i:
1. 
0 ‘q itu v ch in in g o 'q u v c h ila r diqqati va tafakkurini ja lb qilishi, shu orqali 
ularni o 'q u v m aterialini faol idrok etishga olib borish m aqsadida bilish vazifasini 
o 'rta g a q o 'y is h i.
75

---

2 . 0 ‘qituvch) to m o n id an b ilim larn in g berilish ja ra y o n i v a o 'q u v c h ila rn in g
y angi m aterialn i o 'z la s h tirish i.
3. Ilm iy tu sh u n ch alarn in g sh ak llan tirilish i va u m u m lash tirilish ja ra y o n i, 
o 'q u v c h ila rn i bilim , k o 'n ik m a va m alak alarin i m ustahkam iash va tak o m illash tirish .
4. O 'q u v c h ila rn in g bilim , k o 'n ik m a va m alakalarini tegishli v aziy atlard a 
q o 'lla s h .
5. O 'q u v c h ila r bilim . k o 'n ik m a va m alakalarini o 'z la s h tira y o tg a n in i tekshirish.
H ar ku n i o 'q u v ja ra y o n in in g tark ib iy qism i um um iy vazifalarni ham . o 'z ig a
xos fu n k siy alarn i ham bajaradi. O 'q u v c h ila r u larn in g birida bilish vazifasini 
an g la y d ila r, ik k in ch isid a o 'rg a n ila y o tg a n m aterialni idrok etad ilar v a tu sh u n ad ilar. 
u c h in ch isid a k o 'n ik m a va m alak alarin i tak o m illash tirad ilar. H ar bir zvenoda 
y a n g ilik n in g q an d ay d ir qism i idrok etiladi, m ehnat m ad an iy atin in g q an d ay d ir 
elem en tlari o 'z la s h tirila d i. U larn in g h ar birida ta ’lim ning um um iy va o 'z ig a xos 
f u n k s i y a l a r i m a ’ lu m y o ' s i n d a b i r la s h a d i . O ' q u v j a r a y o n i n i n g m a z k u r b a r c h a
zv en o lari o 'z a ro cham barchas b o g 'la n g a n . M asalan, o 'q u v c h ila r bilish ja ra y o n ig a
loq ay d m u n o sa b a td a b o 'ls a , o 'q u v m aterialini ch u q u r va ongli o 'z la s h tirish i 
m u m k in em as. B unday h o ld a zveno ikkinchi v a z ifa g a faol ta y y o rg arlik rolini 
b ajarad i. A g a r o 'q u v c h ila r o 'q iiu v c h i rah b arlig id a o ’z m u sh o h ad alari kuchi bilan 
ilm iy tu sh u n ch alarn i, qonunlarni u m u m lash tirm asa, yangi m aterialni idrok etish 
ja ra y o n i y u z a k i b o 'lib qoladi. Shu m aq sad d a o 'q itu v c h i yangi m aterialn i o 'tish d a :
a) induktiv;
b) a n a litik -sin te tik , y a ’ni tu sh u n ch alarn i m uayyan hodisalarni an aliz v a sin tez 
q ilish a so s id a asta-sek in sh ak llan tirish ;
d) d e d u k tiv y o 'lla rd a n fo y d alan ad i.
Y an g i m aterialn i o 'z la s h tirish n in g h ar b ir y o 'lid a m u ay y an va m av hum likning, 
ta sa v v u r v a tu sh u n ch alarn in g o 'z a r o b o g 'la n ish i ju d a m u h im a h a m iy a t k asb etadi.
T a sa v v u r p red m etn in g , aso san , tashqi k o 'rin ish in i, y a ’ni in sonning sezgi 
o rg an lari b ev o sita idrok etishi u ch u n qulay belgilarini aks ettiradi.
T u sh u n c h a esa n a rsalam in g m ohiyatini anglash im konini beradi v a m azk u r 
sin fg a m an su b b arc h a pred m etlar u ch u n um um iy m uhim x u su siy atlar, b elg ilar va
76

---

b o g 'la n ish la m i aks ettiradi. H ar bir fan o 'z a ro b o g ‘liq tushunchalar tizim ini tashkil 
qiladi. D em ak, q an d ay d ir fanning asoslarini o 'z la s h tirish , avvalo, m ana shu fandagi 
tu sh u n ch alar tizim ini o ‘rganishga cham barchas b o g 'liq d ir.
O 'q u v c h ila rn in g bilim . k o 'n ik m a va m alakalarini dastlabki, vaziyatlarda, y a ’ni 
nam una b o ‘yicha, shuningdek, hayotiy sh aro itlarg a yaqin yangi v aziy a tlard a 
q o 'lla sh ta ’lim ja ray o n in in g m uhim zvenosi hisoblanadi. C hunki insonning am aliy 
faoliyati b ilim lar h aqiqatligining m ezoni sifatida xizm at qiladi. A na shunday 
fao liy atsiz ta ’lim ni h ay o t bilan. am aliyot bilan b o g 'lash d an iborat m uhim v azifani 
hal qila olm aym iz.
Shu tariq a barch a zvenolar o 'z a ro cham barchas b o g 'lan ish d a o 'q u v jaray o n in i 
tashkil etadi. O 'z - o 'z id a n ayonki, ta 'lim ja ra y o n id a m ana shu ham m a zv en o lar 
belgilangan tartib d a yoki to 'la lig ic h a am alga o sh u v in in g aham iyati y o 'q . B unda 
o 'q u v ja ra y o n in in g m a ’lum qism ida bir zven o n in g ikkinchi zvenoga q o 'sh ilis h i, 
o 'z a ro singishi q andaydir zvenoning y etak c h ilik rolini bajarishi kuzatiladi. 0 ‘quv 
ja ra y o n i am ald a an ch a o 'zg aru v ch an d ir. A ytaylik. o ‘quv ja ray o n in in g m a 'lu m bir 
qism ida o 'q u v c h ila r bilim ini tekshirish va baholash asosiy vazifa hisoblanadi. Lekin 
bundan boshqa zvenolar jaray o n id a daxlsiz b o ‘ladi, degan m a ’no kelib chiqm aydi. 
B unda b archa zv en o larn in g um um iy v azifalari nam oyon bo laveradi. N egaki, 
bilim larni tekshirish v a baholash to 'g 'r i y o 'lg a q o 'y ilsa . ham m a o 'q u v c h ila r 
faollashadi, 
u larning 
har 
biri 
tegishli 
bilim larni 
ongli 
ravishda 
eslaydi, 
o 'rto q la rin in g ja v o b la rin i tanqidiy eshitadi, m asalalarning yechilishini d iq q a te ’tibor 
bilan kuzatadi, tajribalarning bajarilishiga qiziqadi va o 'z i ham har onda ishga 
q o ‘shilish uchun tay y o r b o 'lad i.