Universiteti jizzax filiali "psixologiya" fakulteti "psixologiya" kafedrasi

 
2.2.
Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari 
qarashlari 
Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, 
P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich singari 

---

24 
yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik ushbu 
masala bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu
boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o‘ziga xosligi 
bo‘yicha yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning 
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini 
muayyan guruhga ajratish va undan so‘ng ularning moshiyatini ochish maqsadga 
muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga 
ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta’rif berish nuqtai 
nazaridan yondaHish quyidagi nazariya va yo‘nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan, 
rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondaHish 
(L.I.Bojovich), 
faoliyatga 
ko‘ra 
munosabat 
(D.B.Elkonin), 
shaxsning 
ijtimoiylashuvi 
xususiyatiga 
e’tiboran 
(A.V.Petrovskiy), 
shaxsni 
tutgan 
pozisiyasini Hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. 
L.S.Vigotskiy jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid 
nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy 
yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi. 
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi). 
2. Go‘daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz. 
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz. 
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz. 
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz. 
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik 
inqiroz. 
L.S.Vigotskiy o‘z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o‘ziga xos 
xususiyatlariga chuqur ilmiy ta’rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning 
rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy 
ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o‘ta 

---

25 
munozarali, bashsbob o‘rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida 
L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy 
ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli 
to‘g‘risidagi mulohazalari va olg‘a surgan g‘oyalari shu kunning talabi bilan 
hamoshangdir. 
Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning shogirdi 
L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo‘lishda motivlarga
asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin. 
L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan 
iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug‘ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi 
bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - "Men" 
ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to‘rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod 
ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o‘z-
o‘zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o‘z o‘rnini belgilab olish 
(topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha. 
L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini 
berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini 
ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo‘nalishi shaxs psixologiyasi bilan 
uzviy bog‘liq bo‘lib motivasion yondashuvga bevosita tashlil va harsh 
bo‘ysundirilgan. 
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat 
nazariyasiga (A.N.Leontev ta’limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u 
yoki bu ko‘rinishdagi faoliyat ustunlik qilish eshtimoliga suyanadi. Insonning 
shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning 
asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlarga 
ajratadi: 

---

26 
1) go‘daklik davri - tug‘ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita 
emosional muloqot, 
2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan 
manipulyasiya (nozik harakat) qilish, 
3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli 
o‘yinlar, asosiy faoliyat - o‘qish, 
4) kichik o‘smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati - 
shaxsiy ichki (intim) muloqot, 
5) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha; 
asosiy faoliyat - o‘qish-kasb tanlash. 
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko‘lamdagi 
psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma’lum darajada 
munazarabob o‘rinlar yo‘q emasligini e’tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning 
o‘ziga xos xususiyatlari faqat aloshida olingan faoliyat doirasi ta’siri bilan 
chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib 
chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o‘zgarish bo‘lishi eshtimoldan sholi 
emas. Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, 
ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo‘lib qolmoqda. 
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs 
taraqqiyotini 
muayyan 
bosqichlarga 
ajratishda 
pedagogik 
psixologiya 
pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma’lum 
davrlarga ajratadi va ularni atroflicha harshlab berishga intiladi. 
1. Chaqaloqlik davri - tug‘ilgandan to bir oylikgacha. 
2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha. 
3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha. 
4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 

---

27 
5. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) 
yoshgacha. 
6. O‘rta sinf o‘quvchisi davri (o‘smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha. 
7. Yuqori sinf o‘quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha. 
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning 
ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish eshtimoli 
mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi. 
1. Chaqaloqlik (tug‘ilgandan to 10 kunlikgacha). 
2. Go‘daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha). 
3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha). 
4. Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha). 
5. Bog‘cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha). 
6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha). 
7. o‘smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha). 
Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini 
qolgan bosqichlarini Hisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli 
vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-
psixologik nuqtai nazardan yondashib, o‘ziga xos original klassifikasiyasini 
yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish, yetuklikka intilish g‘oyasi yotganligi 
sababli bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha 
psixologlar taraqqiyotning bir tekis jishatini olib o‘rgangan bo‘lsalar, bundan 
o‘laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va 
asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo‘lishi mumkinligini dalillab berishga 
harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini 
harshlab, uning birinchi turi bolalik davriga to‘g‘ri kelib, ijtimoiy mushitga 
moslaHish, ko‘nikish (adaptasiya), ikkinchisi - o‘smirlarga xos individuallaHish 
(individualizasiya), uchinchichi - o‘spirinlik, ya’ni etuklikka intilish davrida 

---

28 
individual 
holatlarni 
muvofiqlashtirish 
(birlashtirish) 
xususiyatlari 
bilan 
tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlardan 
iborat bo‘lishini ta’kidlab o‘tadi. 
1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug‘ilgandan to 3 
yoshgacha. 
2. Bog‘cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 
3. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha. 
4. o‘rta sinf o‘quvchisi (o‘smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha. 
5. Yuqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha. 
A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo‘lmasin, 
taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligini 
e’tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o‘sishmi yoki 
aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo‘nalishning ham oraliq jabshalari 
bo‘lishi eshtimoldan xoli emas, lekin bu g‘oyani chuqurroq harshlab berish joiz.