16-multidisciplinary online distance conference on "scientific and practical research in uzbekistan" part-14

10
ҚаЗаҚ, орЫс ЖӘне аҒЫлШЫн ТІлдерІндегІ ФраЗеологиЗМдердІ 
салЫсТЫра ТалдаУ
Кулатова Ғазиза Дженисбековна,
Науаи мемлекеттік педагогикалық институтының 
“Қазақ тілі мен әдебиеті” кафедрасының оқытушысы
Фразеологизмдер. -. лексиканың. ең. бай,. құнарлы. көзi
.
. Фразеологизмдер. халықтың.
тұрмыс-тіршілігінің,. салт-санасының,. дүниетанымының. айнасы. болып. табылады,.
олар-тақырыптық. және. семантикалық. тұрғыда. көп. аспектілі,. ойлау. мен. танымның.
ерекше.бейнелі,.эмоционалды-экспрессивтік.реңкке.ие.және.тіл.қабаттарының.ішіндегі.
құрылымдық. типтері. мен. синтаксистік. модельдері. қалыптасқан. тілдік. бірліктер..
Фразеологизмдер. сөйлем. ішінде. қолданылғанда. стильдік. ерекшелікті,. эмоциялық.
реңкті.айқын.көрсетуге.қызмет.етеді.
Фразеологизмдер..құрамындағы.бірінші.сөз.ұйытқы.сөз.деп.аталады.Мысалы:.Ақ.
жауын,.екі..жүзді,.өлеріне..көрінді,.өлгенше.жақсы..көрді..Екі..компоненті.зат.есімнен.
болған.фразеологизмдер.де.ұйытқы..сөз.бірінші..болып.та,.соңынан.екінші..болып.та..
тұрады.Мысалы:.қасқа..тіс,.тіс.қаққан,.тіске..басар,.тісі.батпады,.тісінен.шығарды.
Тілдегі. . кез-келген. сөз. фразеологизмдерге. ұйытқы. . сөз. бола. алмайды.Халықтың.
өзімен.қоса..жасасып.келе.жатқан..байырғы.сөздік..қордағы.сөздер.ғана.ұйытқы..сөз.
бола.алады.
«Тілдің.фразеологиялық.қоры.–.халықтың,.ұлттың.ділі.мен..мәдениетінің.қайнар.көзі,.
ұлттың.өзіндік.ерекшелігі.мен.рухы,.қайталанбастай.бейнеленетін.кез.келген..ұлттық.
тілдің.жаны».деп.ғалым.В.А.Маслова.фразеологиялық.бірліктердің.ұлттың.болмысын.
тануда,.ұлттың.ұлттығын.сақтауда.аса.маңызды.екендігін.атап.көрсетеді..../2,.82/.
Зерттеу. жұмысын. жүргізу. барысында. қазақ,. орыс,. ағылшын. тілдеріндегі.
фразеологизмдерді. салыстыра. отырып,. олардағы. әр. халықтың. дүниетанымы. мен.
өмірлік. тәжірибеде. қалыптасқан. түсініктердің. көріністерін. ашып,. ұлттық. және.
танымдық.сипатын.айқындауға.талпыныс.жасалды..
Үш. тілдегі. фразеологизмдер. мен. мақал-мәтелдерді. салыстыру. кезінде. сөзбе-сөз.
қайталанатындарын,.түрлі.сөздермен.берілсе.де,.мағыналары.ұқсас.болып.келетіндерін.
айқындадық.
• 
Азда болса, көптей көру /3, 20/
• 
Довольствоваться малым
Аз. нәрсеге. қанағатшыл. болу. керектігі. жайлы. үш. тілде. бірдей. айтылып. тұр..
Қанағатшыл.болған.адамдар.өмірде.көп.жетістіктерге.жете.алатынын,.қай.кезде.қандай.
жағдай.болса.да,.сабыр.мен.қанағатқа.жол.беру.керектігін.насихаттайтын.ертегілерді,.
аңыз-әңгімелерді. осындай. тіркестермен. түйіндеп. аяқтау. көптеген. халықтардың.
салтында.бар.құбылыс..
3..
Екі шоқып, бір қарау
4..
Глядеть в оба
Жоғарыда.келтірілген.фразеологизмнің.беретін.мағынасы.–.сақ.болу..Бұл.мағынаның.
қазақ.тілінде.берілуіндегі.ерекшелікке.мән.берер.болсақ,.«шоқу».деген.сөзді.қазақ.халқы.
құсқа.қатысты.қолданатыны.белгілі..Яғни.құстың.сақтығындай.сақтықта.болу.керек.
деген. мағынада. қолданылып. тұр.. Орыс. тіліндегі. нұсқада. екі. көзді. ашып. тұрып,. бар.
назарды.сонда.аудару.деген.мағынаны.беріп.тұр..Ағылшын.тіліндегі.нұсқаның.сөзбе-

---

205
10
сөз.аудармасы.–.«өзіңнің.көзіңмен.қоса.өзге.біреудің.көздерін.ашып,.сақ.болу»..Бұл.
жерде.байқайтынымыз,.сақ.болу.мағынасы.үш.халықта.да.көз.сөзімен.қатысты.берілуі...
Көздің.сақтық.үшін,.қырағылық.үшін.орны.ерекше.мүше.екендігін.үш.халықтың.тілінде.
де.көрініс.беріп.тұр..Мұның.себебін.әлемді,.шындық.өмірді.ортақ.түсініп,.қабылдау.
әрекетімен.түсіндіруге.болады..Лингвомәдениеттанудың.ең.негізгі.басты.категориясы.
–.әлем.бейнесі.ұғымы..Әлемнің.тілдік.бейнесінің.екі.типі.болады,.олар:.универсалды.
және.идиоэтникалық..Сонымен.бірге.әлемнің.тілдік.бейнесінің.жалпы.ұлттық,.ұжымдық.
және.жеке,.мифтік-діни.деген.түрлері.бар..Әлемнің.тілдік.бейнесінің.екі.типі.жекелеген.
ұлттар.мен.адамзат.ұғымымен..байланысты.
Әлемнің.тілдік.бейнесінің.универсалды.типіне.жалпы.адамзаттық.тәжірибенің.тілде.
бекітілуін. жатқызамыз.. Яғни. жалпы. адамзаттың. дүниені. қабылдап,. тұжырымдауы.
нәтижесінің.тілдегі.көрінісі..
• 
Қолды ету
• 
Прибрать к рукам
.«Ұрлау»,.«ұрлап.алу».деген.мағынаны.білдіретін.бұл.тіркесте.басты.әрекет.етуші.
«тұлға»,.адамның.дене.мүшесі.–.қол..Қолдың.алдау.құралы.ретінде.қолданылуы..бұл.
мүшенің.адамзат.үшін.ең.басты.әрекет.етуші.мүше.деп.қабылдануымен.байланысты..
Қолға.қатысты.сөз.қолданыстары.әртүрлі,.жағымды,.жағымсыз.позицияда.жеткізілуі.
түрліше.. Себебі. қол. жақсылықты. да. жасайды,. жамандықты. да. жасайды.. Осы.
фразеологизмде.қол.жағымсыз.позицияда.қолданылып.тұр..
• 
Екі өкпесін қолына алып жүгіру
• 
Брать руки вноги и бегом
• 
Grabone’slegs
«Бар. күшімен. жүгіру»,. «қатты. жүгіру». деген. мағынаның. үш. тілде. берілуінде.
кішкене. өзгешелік. бар.. Қазақ. халының. адам. тәнінің. сырын. түсіне. білгендігі. осы.
тіркестен.көруімізге.болады..Өкпе.–.тыныс.алу.мүшесі,.яғни.ағзанының.тыныс.алуын.
қамтамасыз.етіп.отыратын.басты.мүше..Егер.өкпе.болмаса,.өмір.сүру.мүмкін.еместігін.
жақсы.түсіне.білген..Жүгірер.кезде.де.өкпенің.маңызы.зор.екендігін.тілге.тиек.етеді..
Сонымен. бірге,. қазақ. тілінде. «өкпесі. өшу». –. шаршады. деген. мағынаны. білдіретін.
қолданыс.та.бар..Яғни.өкпе.болмаса.еш.әрекет.болмайтындығын.айтады..«Екі.өкпесін.
қолына.алып.жүгіру».деген.тіркесте.бар.күшін,.демін.жинап.жүгіру.мағынасы.беріліп.
тұр..Орыс.тіліндегі.нұсқада.жүгіруде.аяқпен.қоса.қолды.да.іске.қосу.арқылы.екпінмен.
жүгіру.делінсе,.ағылшын.тіліндегі.нұсқада.біреудің.аяғын.қоса.алып.жүгіру.делінген..
Өзіңмен.қоса.тағы.басқа.адамдарды.іске.қосу.арқылы.іс-әрекетті.күшейту,.екпіндету.
мәнінде.қолдану.ағылшын.халқының.сөз.қолданысында.жиі.кездесетіні.байқаймыз.
• 
Бір оқпен екі қоянды ату
• 
Убить сразу двух зайцев
Үш.тілдің.фразеологизмдерін.салыстыра.талдау.арқылы.әлемнің.тілдік.бейнесінің.әр.
халықтағы.көріністері,.олардың.ұқсастықтары.мен.айырмашылықтары.көрсетілді..Осы.
зерттеуді. жүргізу. барысында. фразеологизмдерді. лингвомәдени. аспектіде. қарастыру.
арқылы. олардың. бойында. көрініс. табатын. ұғым-түсініктерде. халықтың. танымдық.
білімдері.жинақталғанын.білеміз..Осындай.фразеологизмдерді.экспансионистік.және.
антропоцентристік.бағыттарда.зерттеу.жұмыстарын.жүргізу.арқылы.олардың.ұлттық.
және.танымдық.сипатын.ашып.көрсетуге.болады.

---

206