O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

6 .1 .2 . Mashinadan tashqaridagi axborot ta’minoti
Mashina tashqarisidagi axborot ta’minoti quyidagilarni o‘z ichiga olladi:
• mashinadan tashqaridagi axborot bazasini;
• nomashinaviy axborot bazasini yuritish vositalarini.
Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi 
o‘z ichiga normativ-
ma’lumotnoma, shartli-doimiy axborotlarni va muayan predmet sohasining 
tezkor (hisobli) axborotni oladi.
Nomashinaviy sohada hujjatlar 
asosiy axborot tashuvchilar sanaladi. 
Hujjat qabul qilingan andazada tuzilgan va iqtisodiy bir qoida asosida 
birlashtirilgan mu’lumotlar yig‘indisidir.
Hujjatlar nomashinaviy sohada asosiy axborot tashuvchilar sanaladi. 
Hujjatlar boshqaruv funksiyalariga muvofiq normativ, ma’lumotnomali, 
rejali va vaqtga nisbatan kam o ‘zgaradigan, shartli doimiy boshqa axborot 
hujjatlari, u yoki bu jarayonlar oqimini qayd etuvchi tezkor boshlang'ich 
hisob axborot hujjatlari bo'lishi mumkin.
Shartli doimiy axborot hujjatlaridagi ma’lumotnomalar m a’lum 
turdagi obyektlar ro'yxatini (bo'linmalar, jihoz, lavozim, kasb va hokazo) 
o'z ichiga oladi. Ma’lumotnomada obyektning nomi, kodi va boshqa hujjatlarda 
ko'rsatilgan jadvali mavjud. Nomenklatura — baho ko'rsatkichlari xuddi 
m a’lumotnomalar shaklida, o'lchov birligi ko'rsatilgan holda obyektlar 
nomenklaturasi ifodalangan.
109

---

Ishlab chiqarish me'yorlari konstruktiv-texnologik hujjatlarda ko’rsa- 
tiladi. Masalan. materiallar sarflash me'yori marshrutlash haritasida 
saqlanadi. Unda detallami tayyorlash ning texnologik jarayoni aks ettiriladi. 
Taqvim-reja me’yorlari detal yoki mahsulotga nisbatan sexning kunlik 
ehtiyojlarini aks ettiradi.
Yetkazib beruvchining buyurtmachi bilan shartnomasi yetkazib berish 
rejasini, yetkazib berish partiyasi hajmini aks etgiradi. Reja hujjatlari esa 
tayyor mahsulotlar, detallar chiqarish bo‘yicha sanoqli reja ko'rsatkichlarini 
ifodalaydi. Tashkiliy-boshqaruv hujjatlari nizom, qoida, aktlar, 
protokollar, qarorlar, buyruqlar va hokazolarni o'z ichiga oladi.
Hisobot axborotlariga oid hujjatlari kirim-chiqim hujjatlari, tovar va 
materiallarni ortish va to'xtatish, shuningdek, buyumlar kelib tushishi bo'yicha 
hisobot malumotlarini o'z ichiga oladi. Bular — nakladnoylar, kirish-chiqish 
orderi, omborxona kirish-chiqish kartochkasi, inventarlash vedomostlari va 
boshqa hujjatlar. Reja ko'rsatkichlari bajarilishi borasidagi ma’lumotlar 
reja-grafiklarda, hisobotlarda, statistik ma’lumotlarda ko'rsatiladi.
Ko'rsatkichlar tizimi rejalash tizimi bilan belgilanadi. Rejani bajarish 
ko'rsatkichlari (bo'lim darajasida) faqat hisobot uchungina emas, balki 
boshqarish va tartibga solish maqsadlari uchun ham xizmat qiladi. To'lov 
topshiriqlari buyurtmachining keltirilgan mahsulotga to'lov faktlarini aks 
ettiradi.
Barcha hujjatlar hujjat mazmunini ifodalovchi nomi, hujjat tarkibini 
belgilovchi shakli bilan farqlanadi. Yuzaga kelish xususiyatiga ko'ra, hujjatlar 
ilk ma’lumotlami saqlovchi boshlang'ich hujjatlarga va boshqa hujjatlaming 
axborotlarini qayta ishlash natijalarini ko'rsatuvchi natijaviy hujjatlarga 
bo'linadi.
Har qanday hujjat uch qismdan tashkil topgan: sarlavqa, asosiy va 
tasdiqlovchi qismlardan.
Sarlavha qismida hujjat uchun doimiy yoki o'zgarmas bo'lgan 
ma’lumotlar joylashadi. Asosiy qismda hujjat uchun shartli doimiy va 
o'zgaruvchan bo'lgan ma’lumotlar joylashadi. Tasdiqlovchi qismda hujjat 
uchun yuridik huquq beruvchi m a’lumotlar joylashadi. Hujjatlarda 
ifodalangan ma’lumotlaming joylashishiga ko'ra, ulami quyidagi turlarga 
ajratish mumkin: chiziqli, anketali, jadvalli va aralash.
Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasini yuritish vositalariga 
quyidagilar kiradi:
• muammo sohasi hujjatlarida saqlanuvchi texnik-iqtisodiy axborotlarni 
kodlash va tasniflash tizimi;
• foydalanish uchun tavsiya qilingan hujjatlaming tipik shaklini aks 
ettiruvchi hujjatlaming muvofiqlashtirilgan tizimi;
• hujjatlashtirishni tashkil etish va yuritish tizimi (6.2-rasm ).
110

---

6.2-rasm. Mashinadan tashqaridagi axborot bazasini 
yuritish vositalari.
Bo‘lim
axborot
manbayi
Boshlan-
g‘ich
hujjatlar
Qabul qilish, 
ro‘yxatdan оЧка- 
zish, nazorat
Ma’lumot-/
Ma’lumot­
ni kiritish
Mashina tashuvchilarda 
ma’lumot massivini 
tayyorlash
Mashinadan 
tashqari ma’­
lumot 
massivlari
ni kiritish-f 
*
ga tayyorlasm
Tuzatish
Protokolni 
tahlil qilish
Mashinogramma 
protokoli bilan
6.3-rasm. Axborotlar massivini mashina tashuvchilarida shakllantirishning 
tipik texnologik chizmasi.
Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi mashina ichidagi axborotlar 
bazasini shakllantirish manbayi bo‘lib hizmat qiladi.
Quyidagi 6.3-rasmda hujjatlarda joylashgan ma’lumotlami kompyuterga 
kiritish texnologik chizmasi keltirilgan.