Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Deyilgan zamonin hisob aylasa,
Yig'ishtursa bo ‘Imas bori olti oy
Ki, bo ‘Idung bu ra 'nog ‘a suratnamoy.
Navoiy o ‘z beshligi kitobxonlar tomonidan qanday 
baholanishini bilish uchun ustozi Abdurahmon Jomiyning 
huzuriga boradi va unga “Xamsa”ni taqdim etadi. Jomiy asarni 
birma-bir varaqlab, shoirga lu tf bilan munosabatda b o ia d i va bir 
q o iin i shoirning yelkasiga qo‘yadi. Ustoz va pir Jomiyning q o ii 
yelkasiga tekkach, shoir bir lahza hushini yo‘qotadi va taxayyul 
olamiga g‘arq b o ia d i: Navoiy ajoyib bir gulistonda sayr qilib 
yurib, bir guruh suhbatdoshlami ko ‘rib qoladi. Ulardan biri shoir 
tomonga kelib, o'zini fors-tojik shoiri Hasan Dehlaviy deb 
tanishtiradi va davradagilar shoirni k o im o q eh i ekanliklarini 
aytadi. Navoiy hayajon bilan davra ahliga yaqinlashadi. Hasan 
Dehlaviy davradagilarni Navoiyga tanishtiradi. O ila d a Nizomiy 
Ganjaviy, uning ikki yonida Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon 
Jomiy, ularning atrofida o iirg an lar esa Firdavsiy, Unsuriy, 
Sa’diy, Sanoiy, Hoqoniy va Anvariylar edi:
"... 
O'rtodag'ipinfarruxjamol
Ki, vas/ida keldi xirad nutqi lot,
Erur hazrati Shayx, ogoh bo ‘I!
Niyoz aylabon xoki dargoh bo
7.
О ‘ng ilgi sori anga payravdurur,
Jahon ofati - Mir Xusravdurur.
369

---

Yana bir yon ustodu piring sening,
Raqamxoni lavhi zamiring sening
Chit Sa'diyu, Firdavsiyu, Unsuriy,
Sanoiyu, Xoqoniyu, Anvariy”...
Davradagilar 
Navoiyni 
ko‘rishlari 
bilan 
o'rm laridan 
turadilar. Uning bir qo‘lidan Xusrav Dehlaviy, ikkinchi q o iid a n
Abdurahmon Jomiy tutib, Nizomiyning yoniga o ‘tqizadilar. 
Navoiy Nizomiyga ta'zim bajo keltirib, uning yoniga o ‘tiradi. 
Nizomiy Navoiyning “Xamsa”siga yuksak baho beradi va 
Jomiydan shoir haqqiga duo o‘qishini so‘raydi...
Shu onda Navoiy taxayyul olamidan qaytib qarasa, Jomiy 
qo‘lini uning yelkasidan olgan va unga qarab turgan ekan, Jomiy 
Navoiyni ulug‘ muddaoga yetishganligi bilan qutlab, Tangriga 
shukrona keltirishga chorlaydi. Nihoyat Allohdan madad so‘rab, 
ilohiy jum la bilan ibtido topgan “Xamsa” buyuk Yaratganga 
shukronalik bilan yakun topadi:
Navoiy, qilib Tengri homing ravo,
Sanga ro 'zi etti ajoyib navo.
Uzot Tengri shukri navosig 'a til,
Navo ortuq Шаг esang, shukr qil!
Professor Najmiddin Kornilov talqiniga ko ‘ra, ‘ Saddi 
Iskandariy” dostonining markaziga qo‘yilgan bosh g‘oya bu -
ibrat va ogohlikdir. Navoiy talqiniga ko‘ra, Iskandar aslida 
shahzoda emas, balki vayronadan topilgan chaqaloq - onasi uni 
tug‘ib, so‘ng vafot etgan. Farzandsiz Faylaqus go‘dakni topib, uni 
o ‘ziga farzand bilib, parvarish etadi. Tabiatan darveshlar sulukiga 
ishtiyoqmand, saltanat savdosidan bezor Iskandar zimmasiga 
jahongirlik missiyasi tushadi. Jahongirlik va fotihlik da'vosi bilan 
tarix sahnasiga chiqqan boshqa hukmdoriardan farqli o‘laroq, 
Navoiy xalq orzu-istagi va Haq roziligi asosida dunyoda adolatli 
hukmdorlikni o ‘matish, bilim va aql-zakovat, xayr-u saxovat, 
mehr-u shafqat tantanasiga erishishni o ‘zining burchi deb bilgan
370

---

Iskandar obrazini yaratdi. Shu sababli, bu dostonning oxiri 
qayg‘uli tugasa-da, Navoiy voqealar bayoni davom ida inson va 
j ami у at, shoh va darvesh, hayot va o ‘lim, ustoz va shogird. 
yaxshilik va yovuzlik, hikmat va hukumat kabi turli ijtimoiy- 
siyosiy, axloqiy-falsafiy masalalar ustida m ushohada yuritadi. 
Ana shu xulosalar, qissadan chiqarilgan hissalar tufayli Navoiy 
tasvirlagan Iskandar jahongir podshohdan ko/'ra, xaloskor, adolat 
o ‘matuvchi, tabiati hukmdordan ko‘ra darveshlikka ko‘proq 
moyil, ilm-hikmatga maxzan bo‘lgan ma'rifatli shaxs sifatida 
ko‘ngilga o ‘rnashadi.
“Saddi Iskandariy” dostoni “Xamsa”ning oxirgi dostoni 
boMganligi sababli, muayyan darajada oldingi dostonlardagi 
g ‘oyalarni umumlashtiruvchi xulosaviy xarakterga ega. Bu 
dostondagi adolat, afv, yigitlik, to‘g‘rilik, karam va saxovat, 
yigitlik, falakning jafokorligi haqidagi fikrlar “ Hayrat ul- 
abror”ning 
shu 
mavzularga 
bag‘ishlangan 
’maqolatlardagi 
fikrlaming davomi bo ‘lsa, oldingi dostonlaming markaziy 
qahramonlari bo ‘lgan Majnun (33- va 66-boblar), Bahrom G o‘r 
(54-bob) va Farhod (68-bob)lar hikmatli boblardan so‘ng asosiy 
g ‘oyaning isboti sifatida keltirilgan hikoyatlarda qatnashadi. Bu 
esa, Navoiyning “Xamsa”siga beshta mustaqil doston majmui 
emas, balki murakkab arxitektonikaga ega yaxlit bir asar sifatida 
qarash va o ‘rganishni taqozo etadi.
“Saddi 
Iskandariy” 
mutaqorib 
bahrining 
mutaqoribi
musammani mahzuf
(ruknlari va taqti'i: fauvlun fauvlim fauvlun 
faul V -----/ V ----- / V ----- / V - ) vaznida yozilgan.
371

---

М У Н Д А РИ Ж А
SO ‘ZB O SH l.........................................................................................4
IKKI XALQNING BUYUK SlYM OLARI...................... ..............4
MUQADD1MA................................................................................. 17
SHAYX NIZOMIY GANJAVIY H A Q ID A ................................22
NIZOMIY M A Q B A R A SI...............................................................27
0 ‘ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGIDA NIZOMIY 
GANJAVIY 1JODINI 0 ‘RGANISH MASALAS1...................... 45
“MAXZANUL ASROR” DOSTONI H A Q ID A ......................... 55
NIZOMIY GANJAVIYNING “ LAYLI VA MAJNUN” 
DOSTONI........................................................................................... 77
OSHIQLARGA TU M O R BO‘LGAN A S A R ..............................80
NIZOMIY “XA M SA ”SI TARJIMALARI H A Q ID A ................ 86
“SHAYX NIZOM IY GANJAVIY “XAM SA”SINI Q AND AY 
TARJIM A Q ILDIM ?”..................................................................... 96
“IQBOLNOM A” I-11 KM A T I........................................................ 102
NIZOMIY GANJAVIY VA ALISHER NAVOIYNING IJOD 
T U T U M I...........................................................................................108
IJODKOR TU TU M I - POE'TTK TAFAKKUR 
YUKSALISHINING A SO SI........................................................ 109
X u lo sa ...............................................................................................119
ALISHER NAVOI Y HAYOTI VA IJODINING 0 ‘RGANILISH 
TARIXI H A Q ID A .......................................................................... 121
ALTSHER NAVOIYNING HAYOTI VA IJOD Y O ‘L I ..........123
ALISHER NAVOIY FE N O M EN I............................................. . 142

---

0 ‘TM ISH N A V O IY SH U N O SLIG I A N 5 ANA L A R I................ 148
X AY RIY A A M A L L A R I.......... .......................................................210
Y A Q IN LA R I VA S UH BAT DOS HL A R I ....................................215
V A F O T I................................................................................................216
NIZOM IY VA NAVOIY S H E ’RIYATINING LIRIK 
Q AH RAMON LARI H A Q ID A ....................................................... 224
“H A Y R A T U L -A B R O R ” D O STO N IDA G I 
H IK O Y A T L A R N IN G ..................................................................... 227
M A V ZU LA RI. G 'O Y A V IY T A S N IF I........................................ 227
X A MS AN A V 1S LIK A N 'A N AS 1 ТА К О М 1LI............................252
“ H AY RA T U L-A B R O R DOSTONI H A Q ID A ......... ....... ....... 273
“ FARHOD VA SH IRIN ” DOSTONI H A Q ID A .........................302
“ LAYLI VA M AJN UN ” DOSTONI H A Q ID A ...................... ...3 1 8
“ SADDI ISK A N D A R IY ” D O STO N I H A Q ID A ........................ 353

---