xil chiqindilar: jism oniy talablar va nafsoniy istaklardan
poklaydigan otashdir degan likrni keltiradi:
Chun xolis-u pok-u beg ‘ash о ‘Idi,
Oltin neki kimiyovash о ‘Idi.
Poklanish, ya'ni “kimyo”lanish ishqi majoziy bo ‘lib, undan
“oltin”ga aylanib chiqqan oshiq endi o‘zligidan qutuladi va
qayoqqa qarasa, haqiqiy Yor(Haq)ni ko'radi:
Chun boqqali ixtiyor topti,
Har soriki boqti yor topti.
Ham naqshi vujudin etti foniy
Ham topti baqoyi jovidoni.
Bu esa qalbning ko‘zguga, ya'ni “oyinai jahonnam o”ga
aylanishi, boshqacha aytganda, ishqi haqiqiyga molik bo‘lishdir.
Dostonning 37-bobi Sulton Husayn Boyqaro akasining
o ‘g ‘li shahzoda Sulton Uvays bahodir madhiga bag‘ishlangan.
Navoiy shahzodani ta'rif-u tavsif qilish asnosida g'oyat ustalik
bilan unga shariat, adl-u himmat bobida
nasihatlar ham qiladi va
zamona sultoni Husayn Boyqaroni unga ibrat qilib ko‘rsatadi.
Dostonning so‘nggi bobi “dard navhasi” (yig‘isi)ning
yakuni haqida bo‘lib, shoir bunda dostonni tugallagani uchun
Allohga shukrona keltiradi. Navoiyning doston mohiyati haqida
aytgan eng muhim fikrlari aynan shu bobda tajassum topgan:
So ‘gin nechakim uzottim oxir,
Yig‘lay-yig‘lay tugattim oxir...
Yozmoqta bu ishqi jovidona,
Maqsuchtm emas edi fasona.
Mazmunig ‘a bo ‘Idi ruh mayli,
Afsona edi aning tufayli...
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat.
331
Kim, shuhrati chun jahong ‘a to ‘lg 'ay,
Turk eliga dog'i bahra bo 'Ig'ay...
“Layli va M ajnun” dostonidan kelib chiqadigan xulosa
shuki, bu dunyoda yashovchi har bir inson oshiqlik yo‘lini tutib.
o ‘zini o ‘limga emas, balki vasl mayini ichishga tayyorlashi kerak,
zero bu dunyoning birdan-bir mazmuni ham shu. Ruhi mutlaqni
tasavvur qilishda inson aqli va ongi ojizlik qiladi, shu sababli
Navoiy uni mazhar - Layli limsolida yaratadi.
Dostonda har bir timsol yuksak mahorat bilan is'nlangan
bo‘lib, Navoiy har bir obrazga, har
bir detalga muayyan badiiy
ijtimoiy “vazifa” yuklaganligini ko‘rish mumkin. Dostonning 14-
bobida tasvirlangan it obrazi bu jihatdan alohida ahamiyatga ega.
Ma’lumki, it sadoqat, vafodorlik ramzi sanaladi. Dostonda
Majnun o‘z sadoqati, vafosidan ko‘ra itning sadoqatini ustun
qo‘yadi, chunki it Majnunga qaraganda Layliga ancha yaqin
turadi. U ham Majnun kabi oshiq. vorining oyogbi ostida yotib
o ‘z vafodorligini, sadoqatini namoyon qiladi. Buning fahmiga
yetgan Majnun o‘z dardini to‘ki.b soladi:
Sen mendin о ‘lub vafoda afoun,
Ham side/da, ham safoda afzun.
Bu o'rinda Navoiy Majnunning o ‘zini
oshiq sanab, it
darajasiga ham ko‘tarila olmaganidan qattiq iztirobda ekanligini
bayon qiladi. It Laylini ko ‘rganda Majnun singari hushini
yo‘qotmaydi, uning oyoqlariga suykalib, erkalanadi - itning
bardoshi kuchli, bu esa Majnunning yeta olmas arnioni.
Doston kompozitsiyasida bosh qahramonlar - Layli va
Majnunning bir-birlariga yozgan maktublari ham muhim o ‘rin
tutadi. Maktub ko‘ngillami bogMaydigan vosita bo‘lib, u vasldan
xabar beradi, oshiq-ma’shuqlarni umidlantiradi. Shoir Laylining
maktubida
nido
san’atidan foydalanib, yorning o ‘z oshig‘iga
murojaati orqali ma’shuqaning
qalb izhorlarini, his-tuyg‘ularini
332
ifodalasa, Majnunning Layliga yozgan maktubida vafo va
sadoqatdan so‘zlovchi oshiq kechimnalari qalamga olinadi.
Ushbu maktublar dostonning umumiy poetik qonun-qoidalari
(vazn, qofiyalanish tizimi)ga moslashtirilgan noma janrining
betakror namunalaridir.
Dostonning badiiy jihatdan yuksak chiqishini ta'minlagan
vositalardan yana biri unda tabiat tasvirining alohida o‘rin
egallashidir. Navoiy tabiat fasllaridan umumiy ramziy fon sifatida
foydalanib, ulardagi o ‘zgarishlarni qahramonlar kayfiyati va
ruhiyatiga hamohang tarzda tasvirlaydi. Qahramonlar shodlangan
paytda, ulami o ‘rab turgan tabiat ham yashnab turadi, ular
qayg‘uga
tushganda
go‘yo
borliq
ham
x o ‘rsinib
nafas
olayotgandek bo'ladi. Masalan, Majnun gulshanda hushsiz
votgan paytda butun tabiat uning boshiga tushgan og‘ir
savdoga
“hamdarlik bildiradi” : gul o ‘z yoqasini chok etadi, lola ko‘ksiga
qora dog‘ soladi, sunbul o ‘z qiyofasini qora rangga bo‘yaydi va
boshqalar. Doston voqealarining bahor faslida boshlanib, kuz
faslida yakunlanishida ham muayyan ramziy ifoda bor.
Doston hazaj bahrining
hazaji musaddasi axrabi maqbuzi
mahzuf
(ruknlari va taqti'i: m afulu mafoilun fauvlun, —
V
j
V -
V -
|
V
— ) vaznida yozilgan. Dostonda mazkur vazn bilan birga
qo‘shimcha tarzda
hazaji musaddasi axrami ashtari mahzuf
(ruknlari va taqti'i:
m afulun foilun fauvlun,-------- | -
V
- |
V -
-)
va^nining ham qoMlanilganligini kuzatish mumkin. Bu holat
tasodifiy bo‘1 may, doston mazmuni va g‘oyasi bilan chambarchas
bog‘liq. Dostondagi 3623 baytdan 240 misra aynan mana shu
o ‘lchovda yaratilgan b o ‘lib, dostondagi ziddiyatli voqealar, asar
qahramonlarining chuqur ruhiv iztiroblari tasviri, qahramonlar
ruhiyatining tabiat tasviri bilan b o g iiq bayoni, qahramonlar
hayrati aks etgan misralar - lirik
chekinish paytida mazkur
vaznga murojaat qilinganligini ko‘rish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
