Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Shod о 'Idi jamolidin dabiston,
Andoqki bahordin guliston.
Lekin bu bahori zindagoniy,
Bir naxlni ayladi xazoniy.
325

---

Tasavvuf ta'limotiga ko‘ra, guliston darveshning ruhiyati, 
uni Haq ishqi egallab oladi va u betoqatlanib, hushini yo‘qotadi. 
Shu tarzda majzubi solik (Haqdan jazba yetgan, ustozi ham, pin 
ham 
Ishq bo‘lgan, 
maqomlarni egallamasdan turib, 
hoi 
martabasiga 
erishgan oshiq)ning 
sarguzashtlari 
boshlanadi 
(N.Kornilov). Qays shu tariqa Laylini har ko‘rganida hushidan 
ketadi. Xalq orasida “M ajnun” laqabi bilan ovoza bo‘ladi:
"Layli, Layli!" - debon chekib un,
El deb, "Majnundur, ushbu majnun!"
Navoiyning ishq haqidagi tushunchasi insonning ilohiy 
fayzdan bahramandligi bilan bog'liq e'tiqodga asoslangan, ya’ni 
haqiqiy muhabbat faqat pokiza insonlar qalbidan joy olishi 
mumkin. Majnunning ishqi bu borada eng oliy namuna. chunki u 
butun qalbi va jon-u dili bilan Ollohni sevadi, shu bilan 
birgalikda u mehr-muruvvati, yuksak axloqi va beqiyos iste'dodi 
bilan eng go ‘zal insondir. Shuningdek, Navoiyning fikricha, pok 
insoniy muhabbat va ilohiy ishqni bir-biriga zid q o‘yish to‘g ‘ri 
emas, chunki ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq, biri 
ikkinchisidan o ‘sib chiqadigan hodisa. Majnunning ota-onasi uni 
Layliga uylantirish bilan dardiga chora topmoqchi bo‘ladilar va 
Hay qabilasiga sovchi yuboradilar. Navoiy shu o‘rinda haqiqiy 
ishqdan bexabar kishilar “ishq uylanish, oila qurish bilan 
yakuniga yetadi” degan tushuncha asosida yashashlariga ishora 
qiladi, ya'ni M ajnunning ota-onasi va jam iyat ahli ishq deganda 
Navoiy “M ahbub ul-qulub”da keltirgan ishqning quyi darajasi, 
ya'ni avom ishqinigina anglaydilar. Majnunning ota-onasi uni 
Layliga uylantirish uchun sovchi yuboradilar. Lekin Laylinitig 
otasi qizini aql-b.ushdan begona bir “devona”ga berishdan or 
qiladi va M ajnunning Layli qabilasiga kelishini ta'qiqlab qo‘yadi. 
Majnunning otasi qabiladoshlari bilan maslahatlashib, Qaysni 
zanjirband qiladi. Lekin ishq otashi ta'siridan zanjir uzilib, 
Majnun uyidan chiqib ketadi. U bedard qabiladoshlarini ham,
326

---

yaqinlarini 
ham, umuman jamiyatni unutish 
darajasiga 
boradi, 
zero
bu holat haqiqiy oshiq uchun xos xususiyatdir:
О ‘z oti-yu qavm-u xayli oti
Yo 'q yodida, g'ayri Layli oti.
T asaw ufda bu holat “tafrid” (yolg‘izlanish) deb atadi. 
Oshiq shunday bir hoi martabasini egallaydiki, yaqinlaridan, 
umuman insonlardan bezor bo ‘ladi; yakkalikni, yolg‘izlikni 
qo'msaydi. YolgMzlanish diining Haqqa yuzlanishi uchun imkon 
yaratadi.
Qaysning otasi o ‘g iin in g dardiga shifo b o ia d i degan 
umidda haj munosabati bilan Ka'ba ziyoratiga olib boradi. 
Qarindoshlar Qays Ka'bani tavof etsa, ahvoli yaxshilanadi deb 
umid qiladilar. Lekin Majnun Allohga munojot qilib, Layli 
ishqini ko'ngliga mustahkamroq jo etishini so‘raydi. Mazkur 
lavha dostonning eng ta'sirchan o ‘rinlaridan biri b o iib , qirq uch 
baytdan iborat. Bu o ‘ziga xos “munojotnoma”da yigirma to ‘rt 
o ‘rinda “ ishq” so‘zidan toydalanilgan. Bu tasodifiy emas, albatta. 
Navoiy ushbu so'zni turli poetik unsurlar va ritmik vositalar bilan 
uyg‘unlikda 
qo'llab, 
ritmik 
ohangning 
turli-tuman 
jilvalanishlariga erishadi.
Dastlab ishq o ‘ti bilan jahonni yondirgan “hakimi dono”ga 
sokin murojaat bilan boshlangan mazkur munojot asta-sekin 
tantanavor ohang kasb eta boradi va bunda “ ishq” so‘zining 
ritmik zarb (mantiqiy urg‘u asosiga qurilgan, ijodkor aytmoqchi 
bo‘lgan fikr yoki ifodalamoqchi bo‘lgan kuchli his-tuyg‘uni 
o ‘zida aks ettiruvchi ritmik birlik) darajasiga ko‘tarilganligi 
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi: