|
317
“LAYLI VA MAJNUN” DOSTONI HAQIDA
Yaqin va 0 ‘rta Sharq xalqlari adabiyotida “Layli va
M ajnun” mavzusiday keng tarqalgan boshqa bir ishq qissasini
topish qiyin. Mana o ‘n uch asrdirki, ushbu mavzuda adabiyot
olamida she'r va dostonlar bitilib keladi. Ushbu qissaning kelib
chiqish manbai qadim arablar hayoti bilan bogMiq voqealarga
borib taqaladi. Ayrim arab manbalarinmg ma'lumot berishicha,
Majnun tarixiy shaxs bo‘lib, Shimoliy Arabistondagi Bani Omir
qabilasiga mansub bo ‘lgan. Uning isrni manbalarda Qays ibn
Mulavvah, Mahdiy ibn Muod, al-Aqra va ba'zan al-Buhturiy ibn
al-Ja'd tarzida keltiriladi. Majnun o‘z qabilasidan Layii ismli
qizni sevib, unga bag‘ishlab ajoyib she'rlar to ‘qigan. Uning
she’rlari qabiladoshlari va boshqa qabiia kishilari orasida keng
tarqalganligi haqida Ibn Qutaybaning “Kitob ush-she'r vash-
shuaro” asarida ma'lumotlar keltiriladi. Lekin shu bilan birga
ayrim tarixchilar Majnun tarixiy shaxs emas, uning nomi
majoziy, mavjud she'rlar o‘z amakisining qizini sevib qolgan
umaviy bir yigitning she'rlari, u she'rlarida Majnun taxallusini
qoMlagan deb aytadilar. Har holda nima bo ig an d a ham Vll
asrning ikkinchi у ar mi dan boshlab arab she'riyatida Majnun
taxallusi bilan ishq mavzusida yozilgan g ‘amgin she'rlar paydo
b o ig an .
Badiiy adabiyotda bu qissa doston shaklida ilk bor Nizomiy
Ganjaviy tomonidan vujudga keldi. Nizomiy xalq orasida
tarqalgan rivoyatlardan ijodiy foydalangan holda “ Layli va
Majnun” qissasini g‘oyaviy jihatdan mukammal va badiiy
jihatdan yuksak asar darajasiga ko ‘tardi. Bani Omir qabilasi
boshlig‘ining o‘g i i Qaysning maktabdoshi Layliga muhabbatini
tasvirlash orqali har ikkala qahramonning ruhiy va ma'naviy
dunyosini
ochib
berishga
alohida
e'tibor
qaratdi,
xalq
rivoyatlarida faqat tashqi go‘zal1igi bilangina mashhur bo‘lgan
Layli timsolini ijtimoiy omillar va badiiy-estetik yuk orqali
mukammallashtirdi. Nizomiy dostoni Sharq xalqlari adabiyotida
keng shuhrat qozondi va oradan bir asrdan ziyodroq vaqt o ‘tgach,
318
Amir Xusrav Dehlaviy unga javob yozdi. Dehlaviy dostoni 1299-
yilda yaratilgan bo‘lib, “Majnun va Layli” deb ataladi. M uallif
doston qahramonlari nomini almashtirish bilan yangilikka, o ‘z
salafidan o‘zgachalikka intilganligini ta'kidlaydi ham aa ushbu
qissaning arab xalqlari orasida dastavval “M ajnun va Layli’’
shaklida ommalashganligiga e'tibor qaratadi.
U Nizomiy
dostonining kompozitsion qurilishini asosan saqlab qolgan holda
uning syitjetiga ba'zi o ‘zgartirishlar kiritadi (munajjimning
Majnun taqdiri haqidagi bashorati, Navfalning o ‘z qizini
Majnunga nikohlab berishi va b.) Xusrav Dehlaviy ushbu dostoni
bilan Sharq xalqlari adabiyotida “Layli va M ajnun” mavzusidagi
dostonga javob yozish an'anasini boshlab berdi. Dehlaviydan
keyin forsiy adabiyotda, xususan, Hirot adabiy muhitida Ashraf
M arog‘iy, Abdurahmon Jomiy, Kotibi Turshiziy, Shayxim
Suhayliy, Abdulloh Hotifiy, Badriddin Hiloliy, Xoja Imod Loriy
va boshqalar ham bu mavzuda asar yozdilar.
Alisher Navoiyning “Layli va M ajnun” dostoni turkiy tilda
ushbu mavzuda yaratilgan ilk doston bo ‘1ib, Navoiy uni
yaratishdan avval arab rivoyatlari bilan bir qatorda Nizomiy
Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, A shraf M arog'iy va Shayxim
Suhayliy dostonlarini chuqur o£rganadi. U xamsanavislikda
o ‘zigacha mavjud an'analardan ijodiy foydalangan holda o ‘z
dostoniga yangicha ruh bag‘ishlaydi„ o ‘z davrining talab va
ehtiyojlaridan kelib chiqib, “afsonaga yangi libos kiygizadi” .
Alisher Navoiyning “Layli va M ajnun” dostoni 38 bob,
3623 baytdan iborat. Shundan muqaddima 9 bobni o ‘z ichiga
oladi. Doston an'anaviy hamd -
A llohning madhi bilan
boshlanadi. Unda shoir olamning yaratilishi, tun, kun, oy, quvosh,
yulduzlaming, yil fasllari va ulardagi tabiatning o ‘ziga хоы
jilolari, insonning tabiat ichida yaratilishi, yo'qdan bor, bordan
yo'q boMishi - bulaming hammasi A llohning beqiyos qudrati va
ulug‘ligining ifodasi ekanini ta'kidlab, unga hamd-u sanolar
o'qiydi. Navoiy bobda g ‘oyat ustalik bilan Allohning yerdagi
tajalliysi tasvirini ushbu yozilayotgan dostoni g ‘oyasi bilan
bog‘liq holda bayon qiladi, Yaratuvchining har yerdagi tajallisi
319
jahonda Layli b o lib ko‘rinadi, jilva qiladi, uning bu xususiyati
esa yaratilganlami Majnun qilishdan iboratdir:
Ey har sorikim, qilib tajalli,
Ul mazhar о 'lub jahonda Layli.
Ey oniki Layli aylab otin,
Majnun qilmoq qilib sifotin.
Ikkinchi bob Munojotni o ‘z ichiga oladi. M azkur bobda
Navoiy Allohga murojaat qilib, uni borliqni yaratgan yagona va
oliy zot deb deb ataydi va o ‘z gunohlarini, xatolarini kechirishni
iltijo qiladi. Shoir dostonni yozishga kirishar ekan, Xudodan
o lziga madad va ko‘mak so‘raydi:
Yo Rab, eshigingda ul gadomen,
Kim, boshtin ayoqqacha xatomen.
Mushkum bu xatoda bo ‘Idi kofur,
Kofur ila mushkum о ‘Idi benur...
Boq dard-u malolatimg
‘
a, yo Rab,
Rahm ay la bu holatimg'a, yo Rab...
Shukrungg'a tilimni qoyil ayla,
Sajdangga boshimni moyil ayla...
Bo
7
rohnamun mango ul ishga,
Kim, bo ‘Isa sanga rizo и I ishga...
Dostonning 3-bobi Muhammad payg‘ambar (s.a.v) madhiga
bag‘ishlangan. Bu bobda Navoiy Muhammad payg‘ambar
(s.a.v)ni risolat sipehri (payg‘abarlik osmoni)ning quyoshi deb
atab, Odam Atoni uning daraxtidagi mevaga o ‘xshatadi. Kitobot
san'ati vositasida payg‘ambarlik muhri - xotamning
- “a lif’
va
- ‘4e”sida uning oti yashiringanini aytadi:
Ul muhri xututi vasfi zoting,
Xotam “a lif’i-yu “te "si oting.
Do'stlaringiz bilan baham: |
