|
Qalamkim, rahnavardi teztakdur,
Azaldin manzi I i favqul falakdur.
Magar vahm adhamidur tez raftor,
Ne adham. jurdai Shabdez raftor.
Chiqib ustiga barmoq shahsuvori,
Bo 'gun belbog‘i-yu tirnoq - uzori.
Hazrat Navoiy Nizomiyni xazinadorga, uning ma'nolarga
to‘la
asarlarini
xazinalarga
o ‘xshatib
ta'riflaydi.
Xusrav
Dehlaviyni u yashagan Hindiston bilan bogMiq holda hindu, toMi,
bulbul, qaqnus, mushk hidli bulutga o ‘xshatadi. “Xamsa” yozish
an'anasini kurash maydoniga o ‘xshatib, o‘zining bugungi kunda
nihoyatda mashhur baytlarini yozadi:
Emas oson bu may don ichra turmoq,
Nizomiy panjasig 'a panja urmoq.
Tutaykim qildi о ‘z changini ran/a,
Nekim urdi aning changiga panja.
Kerak sher ollida ham sheri jangi
Agar sher о 'Imasa, boripalangi.
Aynan shu bobdan boshlab 2-3 baytli soqiynomalar berib
boriladi. Ko‘pincha bu soqiynomalarda shoir keyingi bobda
qalamga olinadigan voqea yoki masalalarga ishora qilinadi:
Kel ey socjiyki, tushmish joni та jo 'sh,
Ketur bu ikki yodi birla bir qo ‘sh.
Alar ishqida no'sh aylab iki jom,
Tutay Jomiy mayi madhin saranjom.
7-bob “hazrati shayx ul-islomiy mavlono Nuriddin
Abdurahmon Jomiy” madhidadir. Alisher Navoiy Nizomiy va
Dehlaviyni ikkita filga o ‘xshatgani holda, Jomiyni yuz filga
o ‘xshatadi. So‘z o ‘yini vositasida uni Xl-XII asrlarda yashagan
mashhur so‘fiy Zindapili Jomiyga qiyoslaydi, “fano timsoli”,
“jahoni begaron” (cheksiz jahon), “olami kubro” (ulug‘ olam)
deb ataydi. Bob Jomiy qoMidan bir jom ichish umidi bilan
yakunlanadi:
Keturgil, soqiy ul jomi kiromiy
Ki, tutsun rindlar sarxayli Jomiy.
Chu piri dayr may qildi havola,
Icharmen gar erur gardun pivola.
307
Navbatdagi bob dostonning yozilish sababi haqida. Bu
bobda shoir dostonni yaratish orzusi paydo bo‘lgach, bepoyon
durru gavharlar dengiziga cho‘mganligini, ya'ni ko‘p mutolaa
qilganligini, tinmay o‘ylaganligini aytadi. Dostonni yozishga
undagan sabablardan biri o ‘zining muhabbati, bu ishqning alam
va iztiroblari ekangligini aytib, u tufayli o ‘ziga yetishgan azob-u
uqubatlami bayon qiladi. Shunda unga g‘oyibdan nido kelib, hotif
(g‘oyibdan oq fotiha beruvchi) uni yangi bir asarni yozishga
ilhomlantirganini, keyin Jomiyning oldiga borganida u ham
shoimi duo qilib, bu ishda unga oq yo‘l tilaganini yozadi.
9-bob asar rejasini tuzib olgani, turli afsonalar, tarixiy
manbalami k o ‘rib chiqqani, shu mavzuda yozilgan dostonlarda
yo‘l qo‘yilgan xatolami tuzatib, o ‘z g ‘oyalarini qay tarzda ifoda
etmoqni niyat qilgani bayonidadir. Bunda Navoiy yozilajak asari
yangi bo ‘lishi lozimligini, avval shu mavzuda yaratilgan
dostonlarni takrorlamaslik kerakligini ta'kidlaydi:
Ani nazm etki, tarhing toza bo ‘lg ‘ay,
Ulusqa mayli beandoza bo ‘lg ‘ay.
Yo ‘q ersa nazm qilg ‘onni xaloyiq,
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq.
Xush ermas el so ‘ngincha raxsh surmak,
Yo ‘likim, el yugurmishtur yugurmak.
Dostonning 10-bobi Sulton Husayn Boyqaro ta'rifiga
bag'ishlangan. Navoiy uni sultonlar ichida Shoh G ‘oziy, g ‘azot
maydonida Ali ibn Abu Tolib, shariat rivojida payg'am bar
singaridir deb ulug'laydi va uni adolatli, saxovatli hukmdor
sifatida madh qiladi.
11-bob
shahzoda
Badiuzzamon
Bahodir
madhiga
bag‘ishlangan. Navoiy uni “Badi ud-dahru Doroi zamon” deb
atab, uning ismini kitobot (harf) san'ati asosida sharhlab o ‘tadi.
Shahzodaning ismi 10 harfdan iborat bo‘Lib, Navoiy uning har bir
harfiga alohida ma'no yuklaydi:
308
‘V ” - “be” ehsonda birlik, yagonalikning dalilidir, “ -1” -
“dol”
d a v la td a n
nishona b o ‘lib, din-u diyonat undan iqbol topadi.
_ “yo” harfi yumn (baxt, omad)dan darak berib, uning
qadami bilan zamona tinchiydi. T o ‘rtinchi harf
- “ayn”
bo‘lib, adolatdan olingandir.
- “a lif ’ harfi o‘z shakli bilan
uning to‘g ‘riligi, rostgo‘yligini bildiradi. “J ” - “lom” harfi
lutfdan voqif etib, latofat gulshanidan bahramand etadi. “ J ” —
“ze” harfi abjad hisobiga ko ‘ra 7 raqamini anglatadi, bu Ailoh
unga 7 iqlimni nasib aylashiga ishoradir. > ” -- “m im” harfi m illat
kiromi, musulmonlik nizomi undan ekanligini anglatadi.
-
“a lif’ harfi
Alloh uning yori ekanligiga dalolat b o isa , so‘nggi
harf “u ”- “nun” nasr (madad) Allohdandir degan m a’noni
bildiradi.
Navoiy yuqorida dostonni yaratishdan maqsad “ishq, ya’ni
ilohiy ishq dardini kuylash” ekanligini aytib o ‘tgan edi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
