Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Bir-biriga kechti alar qonidin,
Shoh dag ‘i kechti ulus qonidin.
Vafoli do'stlar haqidagi hikoyatdan so ‘ng ishq ta'rifidagi 
maqolat keladi. Chunki vafo va ishq, sadoqat va muhabbat - bir- 
birini to ‘ldiravchi, bir-biriga aloqador tushunchalar. Navoiyning 
yozishicha, ishq - azaliy bodisa, u “ruh mayi” bilan jism ga kirib 
ketadi va uni mast etadi. Ishq-Ruh olamining go‘zalligi, husn-u 
jamoli hadsiz-chegarasiz. Ishq bulbuli bu go‘zallikni ko‘rib, 
olamga g ‘u lg ‘ula soladi. Inson jism iga taralgan ishq shu'lasi ana 
shu Mutlaq G o‘zallik olamidan ingan nurdir. Bu nur butun 
borliqni qamrab olgan “jahon mulki”ga aylangan, ya'ni shoir 
nazarida olamdagi muvozanat, tiriklik va harakatni ta'minlovchi 
asosiy mohiyat - Ishq qonuniyatidir. Shoir talqiniga ko‘ra, go'zal 
chehrani ко‘rib, visoliga havas qilgan odam oshiq emas, oshiqlik 
davo qilgan kishiga vafo va sadoqat tuyg‘usi begonadir, uning 
tosh ko ‘ngliga ishq o ‘ti ta'sir ko ‘rsatolmaydi. Nafsoniy istaklarini 
muhabbat niqobida ko ‘rsatmoqchi b o ‘lgan odam har qanday 
jazoga loyiq:
Bu esa oshiq
, 
erur о ‘Iturguluk,
Boshdin-ayoq jismini kuydurguluk.
Keyingi baytlarda haqiqiy oshiqning sifatlari keltiriladi. 
Unga k olra, haqiqiy oshiqning “ham tili, ham ko‘zi-yu ham 
ko‘ngli pok”, u o‘zgalar xayolidan begona, ishq yo‘lida hatto 
o ‘zlikdan ham voz kechgan dardkash inson:
Oshiq ani bilki, erur dardnok,
Ham tili, ham ко ‘zi-yu ham ко ‘ngli pok
О ‘zlugidin ishq ani pok etib,
Balki fano о 'tig ‘a xoshok etib.
Navoiy maqolatdan keyingi hikoyatda Shayx Faxriddin 
Iroqiy haqida bir rivoyatni keltirib, ishqning tarbiyaviy
291

---

ahamiyatini ham ochib beradi. Navoiyning talqinicha, ko‘nglida 
ishq otashi alanga olgan odam birovga yomonlikni ravo 
ko £rmaydi va o ‘zi ham yomonlikka yurmaydi. Ishq eng a w alo
go'zallik va ezgulikka oshno etadi, go'zallik sir-u asrorini kashf 
etishga undaydi, oshiqning didini, farosatini, zehni va qobiliyatini 
oshiradi. 
Ishq - tosh ko ‘ngillami 
yumshatuvchi, 
Shayx 
San'onlarni butparast etuvchi, johilni ma'rifatli shaxsga aylantira 
oladigan kayhoniy kuch, ilohiy tuyg‘u.
0 ‘ninchi maqolat to ‘g ‘rilik ta'rifida va egrilik inkorida 
b o ‘Ub, unda Navoiy rostlik, to‘g ‘riso‘zlik, to ‘g ‘ri yashash, 
odamlarga to‘g ri munosabatda b o ‘lish kabi fazilatlarni birma-bir 
sanab chiqib, uning ziddi b o ‘lmish egrilik, yolg‘onchilikning 
ofatlarini ham birma-bir keltirib o ‘tadi. Navoiy talqiniga ko‘ra, bu 
dunyoda faqat to ‘g ‘ri so
‘2
gapirib yashash imkonsiz. B a’zida 
inson zarurat tug‘ilib, yaxshi niyatda yolg‘on gapirishga majbur 
b o ‘ladi. Ammo yolg‘ormi kasb qilgan kimsa odamlar orasida 
obro‘ topmaydi. Bunday kishi agar to ‘g ‘ri gapirsa hamki, uning 
chin so‘ziga hech kim ishonmaydi:
Kimki о ‘zin ayladiyolg'on so ‘zin,
Kizb, der el, chin desa, qolg ‘on so ‘zin.
Maqolatdagi fikrlaming tasdig‘i sifatida mashhur “Sher va 
durroj” hikoyasi keltirilgan.
0 ‘n birinchi maqolatda ilm o ‘rganish, olinming jamiyatdagi 
mavqeyi, ilm talabidagi riyozatlar haqida so‘z yuritiladi. 
Navoiyning 
ilm 
va 
olimlik 
haqidagi 
fikrlari 
asosan 
quyidagilardan iborat:
- ilm yo ‘li fidoyilik va irodani talab qiladi;
-
maktab va madrasa k o ‘rganlaming hannnasini ham olim 
deb b oim aydi - olimlik tug‘ma iste'dod va kuchli iroda hamda 
uzoq yillik riyozat orqali qo ‘lga kiritiladi;
-ilm olish, bilimli b o iish insonga obro‘ va sharaf keltiradi; 
-ilm shunday boylikki, unga amal qilgan inson bilan bir 
umrlik sadoqatli do‘st sifatida qoladi;
-haqiq iy olim jamiyatning bebaho boyligi va uning 
kamolot ko‘zgusidir;
292

---

-
ilmni boylik orttirish, mansab pjllapoyalarini egallash 
vositasi qilgan odam johil va gnmroh kishi hisoblanadi. Haqiqiy 
ilm - odamlarga manfaat yetkazadigan va oxirat koriga 
yaraydigan bilimdir. Bunday bilim sohibi bo ‘lgan kishi o ‘tkinchi 
havaslar va muvaqqat muvaffaqiyatlar ketidan quvmaydi. 
Dunyoviy havaslar uyasi bo‘lgan qalbda ilmga jo y qolmaydi: