Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Bu el erur barcha yomondin yomon,
Kimki yo ‘q ondin yomon - ondin yomon.
Haqiqiy so‘fiylar esa, bularning aksi: bu dunyoning yaxshi- 
yomoni bilan ishlari yo‘q, yolg‘on, shuhratparastlik va riyodan 
uzoq, ko‘ngli muhabbat va ma'rifat nuri biian munavvar, Haq 
y o iid a sobitqadam, payg‘ambar sunnatidan bir qadam ham 
chekinmasdan ruhiy kamolotni kasb qilgan zotlar, bu yo‘lda hatto 
“Xizr bir axzar (yashil) giyoh'’dir.
Haqiqiy oriflaming biri Xoja Abdulloh Ansoriyga k o ‘ra, 
ibodatni do‘zaxdan qutulish yo jannatga kirish uchun emas, balki 
Haq taolo buyrug‘iga so‘zsiz amal qilish deb bilish kerak:
Biyrn ila kim Haqni paras tish qilur,
Nafs najotini tdab ish qilur.
Kim chekar ummid ila farsudaliq,
Qasdi erur ravzada osudaliq.
Beshinchi maqolat karam va saxovat haqida. Unda 
berilishicha, Xudo kimga mol-davlat bcrgan bo‘lsa, saxovat va 
qo‘li ochiqlik uning qismatiga aylanishi kerak. Eng yomon 
sifatlardan biri baxillik bo‘lsa, eng yaxshi xislatlardan biri 
saxovat hisoblanadi. Navoiy ushbu maqolatda saxovatning 
quyidagi shartlarini keltiradi: 1) saxovatda isrofgarchilikka yo‘l 
qo‘ymaslik; 2) shuhratparastlik yuzasidan xayr-saxovat qilmaslik; 
3) faqat muhtoj kishigagina xayr qilish; 4) befoyda ehson oshlari 
va xayriya tadbirlarini o'tkazish uchun xalq molini talon-toroj 
qilmaslik; 5) xayr-u ehson qilishda sababchini Xudo, o ‘zini bor- 
yo‘g ‘i bir vosita deb bilish, saxovatni Alloh yo‘lida qilish. 
Maqolat so'ngida hazrat Alining “Haqiqiy karam diram sochish 
emas, balki ta’ma tarkidir” mazmunidagi hikmatini keltirib, 
Hotam Toyi haqidagi hikoyatni ilova qiladi. Hikoyatdagi asosiy 
g ‘oya esa, “o‘z mehnati tufayli bir diram topish birov bergan 
xazinadan yaxshiroq” mazmunidagi ushbu baytda ifodalangan:
Bir diram olmoq chekibon dastranj,
Yaxshiroq andinki birov bersa ganj.
Navoiyning odob, hayo va xoksorlik haqidagi qarashlari 
oltinchi maqolatda o‘z ifodasini topgan. Bobning sarlavhasida
287

---

shoir adabni baxtiyorlik kaliti, eng ko‘p qadrlanadigan insoniy 
fazilat, hayo bilan xushtavozelikni esa odobning asosiy 
shartlaridan deb ta'kidlagan. Maqolatda esa, bu hayotiy 
xulosaning turli qirralari ochib berilgan. Navoiy bu bobda turli 
ijtimoiy munosabatlar - oila va er-xotin munosabatlari, farzand 
tarbiyasi, ota-ona oldidagi burchni bajarish, jamiyatdagi turli 
qatlamlar orasidagi munosabatlar, podshoh xizmatida bo‘lish 
odoblari haqida aniq tavsiya va foydali maslahatlar beradi. 
Navoiyning talqiniga k o ‘ra, insonga sharaf keltiruvchi narsa mol- 
dunyo, mansab yo nasl-nasab emas, balki insonni jamiyatning 
gultojiga aylantiruvchi narsa - uning odobidir:
Elga sharaf bo 'Imadi joh-u nasab,
Lek sharaf keldi hayou adab.
Anushervon odil haqidagi hikoyat (Anushervonning hali 
shoh boim agan paytida bir kanizakka oshiq bo'lib, bog‘da bu 
kanizakka qo‘l uzatmoqehi boMgani, ammo ochilgan nargis gulini 
ko‘rib, qilmishidan uyalgani) orqali hayo va odob shoh-u gado 
uchun bir hisoblangan insoniy fazilat ekanligini ta'kidlangan.
Qanoat ta'rifidagi yettinchi maqolat badiiy timsollarga 
boyligi bilan alohida ajralib turadi. Navoiyning fikricha, kimki 
qanoatni o‘ziga kasb qilgan bo‘lsa, u eng boy insondir. Oltin, 
kumush va zeb-u ziynatlami boylik deb bilmaslik kerak, balki 
haqiqiy boylik qanoat xazinasidir:
Kimgaki ish bo ‘Idi qanoat fani,
Bilki, ani qildi qanoat g ‘ani.
Ganji tajammulni g'ino bilmagil,
Balki g ‘ino ganji qanoatni bil.
Mazkur maqolatda qanoat tushunchasi chiroyli tashbehlar 
va tamsillar vositasida ifodalab berilganligini ko‘ramiz. Masalan, 
osmon qanchalik katta bo ‘lmasin, u bitta kulcha, ya'ni quyosh 
bilan kun kechiradi. K o‘z doim shuning uchun ravshanki, u 
mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Shunday 
ekan, insonlar qanoat bobida osmon va ko‘z singari boMishlari
288

---

kerak. Maqolatda kitobot (hart) san'atining ham yetakchilik 
qilishini kuzatish mumkin: