Menejmentga kirish

Ma’muriy mehnat -
bu aqliy mehnatning oʻziga xos turi boʻlib, uning 
vazifaviy belgilanishi odamlar harakati va hulqini ularning mehnat faoliyatlari 
jarayonida bevosita boshqarishdan iborat boʻladi. 
Ma’muriy mehnat jarayoni quyidagi tashkiliy–ma’muriy operatsiya- larni 
bajarishda vujudga keladi: xizmatli kommunikatsion (ogʻzaki axborotni telefonda 
soʻzlashishlar yoʻli bilan uzatish va qabul qilish, ish joylarini aylanib chiqish, 
xodimlar va keluvchilarni qabul qilish, korxona doirasida harakatlanishlar); 
yoʻriqnomaviy (qarorlarni ijrochilarga ogʻzaki farmoyishlar, yozma boʻyruqlar, 
koʻrsatmalar berish yoʻli bilan etkazish; ijrochilarga vazifalarni belgilash yoki ular 
tomonidan tuzilgan ishning shaxsiy rejalarni tasdiqlash, vazifalar va topshiriqlarni 
bajarish jarayonidan ogʻzaki yoʻl-yoʻriqlar koʻrsatish, yozma yoʻl-yoʻriqlarni 
tuzish va tasdiqlash); muvofiqlashtiruvchi (boʻlinmalar va xizmatlar ishini 
kengashlar va majlislar oʻtkazish yoʻli bilan oʻzaro bogʻlash; ishni bajarilishi reja-
jadvalini ijrochilar va muddatlarni koʻrstatish bilan tuzish); nazoratli- baholovchi 
(buyruqlar, kengashlar qarorlari, rejalar, vazifalar, topshiriqlarni bajarilishini 
nazorat qilish, boʻlinmalar va ijrochilarni ishini baholash, ragʻbatlantirish va 
jazolash). 
Operator mehnati 
- bu asosan texnik ijrochilarning ishlab chiqarish va 
boshqaruv jarayonlarini axborotli ta’minlash uchun zarur boʻlgan stereotipli (bir 
xildagi), takrorlanuvchi operatsiyalarni bajarish boʻyicha mehnatidar. 
Ta’qidlash kerakki, ma’muriy-boshqaruv xodimlari mehnatining mazmuni 
oʻzgarmasdan qolmaydi. Ta’qiqotlarning koʻrsatishiga, hisob, axborot va hujjatli 
operatsiyalar ularda hozircha ish vaqtining 70% gachasini egallaydi. Ammo 
rahbarlar va mutaxassislar tomonidan texnik vositalarni qoʻllanishi, bir xildagi, 

---

173 
kam mazmunli operatsiyalarni mashi- nalarga topshirilishi, mehnatning yangi 
usullari va vositalarini yaratilishi, boshqaruvni tashkil qilishni takomillashuvi 
natijasida ularning mehnatining mazmuni ancha oʻzgaradi, ularning ishida ijodiy 
operatsiyalarning salmogʻi oshadi. 
Boshqaruv mehnati va uni ratsional tashkil qilish-tashkilotning biznes 
jarayonlarini samaraliroq amalga oshirilishining muhim omillaridir, shuning uchun 
boshqaruv mehnatini takomillashtirish masalalari alohidagi dorzarblikni kasb 
etadilar.
Ilmiy ostida boshqaruv xodimlari mehnatining shunday tashkil qilishni 
tushunish kerakki, u fan yutuqlari va ilgʻor tajriba, xoʻjalik yuritishning ilgʻor 
shakllaridan foydalanish, texnik vositalarni qoʻllashga asoslanadi. U 
xizmatchilarni bir birlari va ishchilar bilan, hamda ishlab chiqarish(tijorat)ni 
boshqarish va muxandislik-texnik va iqtisodiy ta’minlash vazifalarini amalga 
oshirish jarayonida foydalaniladigan texnik vositalar bilan oʻzaro hamkorligini 
yaxshiroq tarzda oʻrnatish va muntazam ravishda takomillashtirishga imkon 
beradi. Mehnatni ilmiy tashkil qilishning maqsadi mehnat unumdorligini 
ishlovchilarning sogʻliklarini saqlab qolgan holda oshirishdan iboratdir. 
 
Bizning mamlakatimizda avvaldan boshqaruv jarayonlarini ratsionallashtirish 
va takomillashtirish faoliyatini belgilash uchun “mehnatni ilmiy tashkil qilish” 
(MITQ) atamasidan foydalanilgan boʻlib, u ishlab chiqarish va boshqaruv 
jarayonlariga nisbatan tubdan farqsiz boʻlgan. Taxminan 60 yillarda “boshqaruv 
mehnatini ilmiy tashkil qilish” (BMITQ) atamasi ajralib chiqqan. Bunga 
korxonalarga boshqaruv mehnatini oldindan tashkil qilishni talab qiluvchi 
hisoblash texnikasining qudratli vositalarini tadbiq etilishi yordam bergan. 
Boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil qilish oʻz ichiga quyidagi yoʻnalishlarni 
oladi: 
-
xodimlar mehnatini taqsimlanishi va ularni ham korxona koʻlamlarida, va 
ham har bir boʻlinmalar doirasida kooperatsiyalashuvi; 
-
xodimlarni tanlash va joy joylariga qoʻyish va lavozimli vazifalarga muvofiq 
ularning malakalari darajasini ta’minlash; 
-
boshqaruv xodimlarining ularni boshqarish boʻyicha ishlab chiqarish 
jamoasi tarkibidagi va uni muxandisi–texnik ta’minlash boʻyicha faoliyatini tashkil 
qilish; 
-
ish joylarini tashkil qilish va jihozlash; 
-
ishning ilgʻor usullaridan foydalanish; 
-
mehnatning qulay sharoitlarini yaratish; 
-
mehnatni me’yorlashtirish; 
-
boshqaruvning 
texnik 
vositalari, 
axborot 
texnologiyalari, 
shaxsiy 
kompyuterlardan foydalanish; 
-
mehnatni ragʻbatlantirish. 
Keyinchalik (70 yillarning boshlarida) bizning mamlakatimizda BMITQ 
rivojlanish tendentsiyalarini aks ettiruvchi “tashkiliy loyihalashtirish” tushunchasi 
paydo boʻlgan. Tashkiliy loyihalashtirish bu boshqaruv mehnatini boshqaruv 
apparati ishining samaradorligini oshirish maqsadida MITQ talablari va zamonaviy 
tashkiliy va hisoblash texnikasi bazasida ratsionallashtirish loyihalarini ishlab 

---

174 
chiqish va tadbiq etish jarayonidir. Tashkiliy loyihalashtirishni quyidagi asosiy 
yoʻnalishlari boʻyicha amalga oshirish taklif qilingan: 

boshqaruv apparatining tashkiliy va vazifaviy tuzilishini ratsionallashtirish; 

ishlarning asosiy va eng ommaviy turlarini bajarish texnologiyasi, mehnat 
sharoitlari va xodimlarning ish vaqtidan foydalanishni ratsionallashtirish; 

boshqaruvning ushbu apparati faoliyatini hujjatlashtirish va hujjatlar bilan 
ta’minlashni ratsionallashtirish; 

boshqaruv apparatini tashkiliy va hisoblash texnikasi bilan jihozlanganligini 
oshirish va xodimlar mehnatini avtomatlashtirish. 
Xorijda yana boshqaruv mehnatini takomillashtirish(ratsional- lashtirish) 
jarayonini ta’riflovchi bir qator atamalar qoʻllaniladi. Masalan, AKShda “Tizimlar 
va usullar”, ”Tizimli loyihalashtirish”, “Biznes jarayonlarning reinjiniringi”, 
Buyuk Britaniyada “Ishni tadqiqot qilish” va “Tashkil qilish va usullar” 
atamalaridan foydalaniladi.
Boshqaruv jarayonlarini takomillashtirish zaruriyati bizning mamlakamizda
xorijga nisbatan yaqinda, ya’ni XX asr 0 yillarning oxiri va 60 yillarning boshida 
vujudga kelgan. Xorijiy mualliflar “ma’muriy boshqaruvdagi inqilobni”
boshqaruv apparati va unga xarajatlarni oʻsishi, ma’muriy(idora) ishining 
hajmlarini oʻsishi, korxonalarda boshqaruv vazifalarining yangi turlari (reklama 
faoliyati, ijtimoiy sugʻurta, jamoatchilik bilan aloqalar va x.k.) paydo boʻlishi, 
axborotlar va hujjatlar aylanishi hajmlarini keskin oʻsishi va buning natijasida 
boshqaruv 
mehnatini 
aniq 
tashkil 
qilish, 
boshqaruv 
jarayonlarini 
ratsionallashtirish, ya’ni boshqaruv faoliyatini takomillashtirish boʻyicha 
majmuaviy harakatlar zarurligi bilan bogʻlaydilar. 
Rahbar, mutaxassis ishini ratsional tashkil qilish barcha bajari- layotgan 
ishlarni hisobga olish, oʻz ish vaqti ustidan mantazam ravishda nazorat qilish, ish 
vaqti xarajatlari tuzilishini oʻrganishni taqozo qiladi. Bu ish vaqtidan foydalanishni 
tahlil qilish, shaxsiy ish va boshqaruv xodimlari mehnatini ilmiy tashkil qilish 
boʻyicha tadbirlarning asoslangan rejalarini tuzishga imkon beradi. Rahbarlar va 
mutaxassislar mehnatining mazmuni va ish vaqti xarajatlarining tuzilishini 
oʻrganish uchun qoʻyidagi usullardan foydalanish mumkin: 
-