Тошкент кимё – технология институти

Ma’ruza 12 
Yuqori molekulyar massali birikmalarning agregat va fazaviy holatlari 
Polimerlarda fazaviy o’tishlar
Agregat va fazaviy xolatlar
Quyi molekulyar massali birikmalar 3 xil fazaviy xolatlarda bo’lishi 
mumkin: kristall, suyuq va gazsimon. Bu xolatlar molekulalarni bir-biriga 
nisbatan joylashish tartibi bilan farklanadi. 
Kristall fazaviy xolat kristall panjaraning mavjudligi va fazoda uning 
yo’nalishida polimerlar yoki atomlar joylashishida uzoq masofada tartib bilan 
xarakterlanadi. 
Suyuq fazaviy xolatni ko’pincha amorf holat deyiladi. Bunga sabab unda 
kristall panjaraning yo’qligii va atom va molekulyar joylashishida yaqin 
masofada tartibning mavjudligidir. Amorf moddalar ham molekula yoki 
atomlarning zich joylashuvi bilan xarakterlanadi Ammo bu zichlik kristall 
jinslar zichligidan kichikdir. Polimeralar 2 xil fazaviy xolatda: kristall va amorf 
xolatlarda bo’ladilar. 
Quyi molekulyar massali birikmalar 3 xil agregat xolatda bo’ladilar: 
gazsimon suyuq va qattiq. Bu xolatlar atom va molekulyar joylashish zichligida, 
xarakatlanish xarakterida va mexanik ta’sir natijasida uzini tutishi bilan 
farqlanadi. Qattiq agregat xolatga kristall va amorf fazoviy xolatlar mos tushadi. 
Qattiq amorf jismlar shishasimon jismlar deb ataladi. Polimerlarning suyuq 
agregat xolatiga qovushqoq oquvchan xolat deb ataladi. 
Yuqori qaytar deformatsiya xarakterli bo’lgan polimerning holati yuqori 
elastik xolat deyiladi. Shishasimon, yuqori elastik va qovushqoq, oquvchan 
xolatlar polimerlarning fizik xolatlari deyiladi. Suyuq polimerlarning qattiq 
shishasimon xolatga o’tish temperaturasi shishalanish temperaturasi deyiladi. 
Polimerda sezilarli qovushkoq oquvchanlik deformatsiyasi uchraydigan 
temperatura okuvchanlik temperaturasi deyiladi. 
Fazaviy utishlar Bir fazoviy holatdan 2-fazoviy holatga o’tishi fazaviy 
86 

---

o’tishlar deyiladi. Bu o’tishlar molekulaning joylanishini o’zgarishi bilan va 
moddaning termodinamika xossalari uzgarishi bilan bog’liq. Birinchi va 
ikkinchi turdagi fazaviy utishlarni farklashadi. 
Birinchi turdagi fazaviy utish ichki energiyani, xajmni, entropiyani 
o’zgarishi bilan sodir bo’lib unda issiqlik effekti kuzatiladi. 
Ikkinchi turdagi fazaviy utish ichki energiyani, entalpiyani, xajmni va 
temperaturaning uzluksiz o’zgarishi bilan sodir bulib, issiqlik yutilmaydi ham, 
ajralib chiqmaydi ham. Ammo erkin energiyani bosim va temperatura buyicha 
2-xosilalari sakrab o’zgaradi. Demak, moddaning issiklik sigimi, xajm 
kengayishining issiqlik koeffitsienti va izotermik siqiluvchanlik kabi xossalari 
sakrab o’zgaradi. 
Kristallanish bu birinchi turdagi fazaviy o’tish bo’lib makromo-
lekulalarning joylashish tartibini va ularni termodinamik xossala-rini uzgarishi 
bilan xarakterlarni, issiqlik effekti bilan sodir buladi. Shishalanish yuqori elastik 
holatdan shishasimon holatga o’tish bo’lib fazaviy o’tish emasdir.