Самарқанд давлат университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc. 03/30

“шеърда ҳикмат бор”
лигини эътироф 
этишлари ва шеъриятга илиқ муносабатлари исломиятнинг илк 
даврлариданоқ шеъриятнинг диний ғояларнинг тарғиби ва ташвиқида асосий 
вазифани адо этишига омил бўлган. “Шуаро” сурасида шоирлар ҳақидаги 
оятларнинг нозил бўлиши, уларнинг Муҳаммад (с.а.в.) ҳадисларида маъно-
моҳиятининг очиб берилиши ҳамда ҳадислар асосида мусулмон шоирлари 
ижоди ғоявий йўналишининг белгилаб берилиши шеърдаги асосий мавзу 
саналган ишқнинг янгича ғоялар билан такомиллашувига сабаб бўлган. 
Шеърият учун энг муҳим бадиий-эстетик ҳодиса саналган унинг рамзий 
моҳият касб этишида само муҳим аҳамият касб этган. Бунда Имом Ғаззолий 
эътироф этганидек, самода тингланадиган ошиқона шеърда ифодаланган 
зулф, ёноқ ва шунга ўхшаш бошқа бадиий тимсолларнинг ботиний 
маъносини англашга бўлган уриниш сезиларли таъсирини кўрсатган. Бундай 
ҳаракат саҳобалар ва йирик тасаввуф вакилларининг ҳаёт тарзида фаоллашиб 
равнақ топган. 
Иккинчи фасл “Ишқнинг ирфоний моҳият касб эттирувчи таянч 
омиллари” деб номланади. Унда “Ишқ”нинг луғавий ва истилоҳий 
маънолари, ирфоний моҳиятининг Қуръони карим, ҳадислар, саҳоба ва йирик 
мутасаввифларнинг ҳаёт тарзлари билан боғлиқлигига эътибор қаратилади. 
Қуръони каримда ишқ калимаси учрамаса ҳам, тасаввуфий манбаларда ушбу 
14
Орзибеков Р. Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат.– Б. 8. 
15
Imam Gazali. Ihya-i ulum’id-din. Tercüme Ali Arslan. 3.cild. –Istanbul. Arslan yayinlari, sanasiz. –S. 409-487. 

---

16 
илоҳий китобнинг баъзи сураларида Аллоҳ ва инсон орасидаги муҳаббатга 
далолат қилувчи оятларнинг мавжудлиги ҳақида сўз юритилади. Турк олими
Билгинар “Бақара” сурасининг 165-оятида ишқ сўзи ўрнида нозил бўлган 
Аллоҳ каломи мавжудлигига диққатни қаратади ва уни қуйидагича 
изоҳлайди: 
“Валлазина 
аману 
ашаду 
хуббан 
лиллоҳ” 
(“Иймон 
келтирганларнинг Аллоҳ учун севгиси энг шиддатли севгидир”)
, - дейилади. 
Бу оятда ишқ ифода этилган, зеро, ишқ севгининг шиддатли бўлиш 
шаклидир”
16
. Алоуддин Мансур юқоридаги илоҳий жумлани: 
“Иймонли 
кишиларнинг Аллоҳга бўлган муҳаббатлари қаттиқроқдир”
17
, - тарзида 
ўзбекчалаштиради. Абдулазиз Мансур: 
“Иймон келтирганларнинг Аллоҳга 
бўлган севгилари (уларникидан) кучлироқдир”
18
, - ҳолида ўша илоҳий 
жумлани ўзбекчага уйғунлаштирган. “Исломий истилоҳлар луғати”да 
ишқнинг “севги”, “савдо”, “муҳаббат”, “алоқа” каби сўзлар билан 
маънодошлиги ҳамда ишқ “севгининг юксалиши”, “муҳаббатнинг ифроди”, 
“юқори даражага етган севги” сингари истилоҳий маъноларда қўлланиши 
қайд этилади.
19
Мазкур луғатдаги маълумотлар ҳар учала таржимада ҳам 
иймонли кишининг Аллоҳга бўлган муҳаббати шиддатли бўлиб боради, 
кучаяди, иймон-эътиқод мўминни Аллоҳга қаттиқроқ боғлайди, деган маъно 
ўз ифодасини топганига қаноат ҳосил қилдиради. 
Ишқнинг ирфоний моҳият касб эттирувчи таянч омили - унинг Аллоҳ 
тарафидан Муҳаммад (с.а.в.) нинг Ҳиро тоғида тоат-ибодат билан машғул 
бўлганларига нисбат берилишидир. Имом Ғаззолий Муҳаммад алайҳис-
саломнинг айни ҳолатдаги чинакам ошиқлигига ишора қилиб, қуйидагиларни 
ёзади: 
“Аллоҳга иймон келтирган киши, шубҳасиз, Аллоҳни севади. Эътиқоди 
ортган сари севгиси ҳам ўшанга нисбатан кучаяди, қалбдаги севги 
юксалганида, унга ишқ номи берилади. Зеро, ишқнинг маъноси ифрод 
даражада қувватли бир севги демакдир. Мана шу сирга биноан араблар 
Ҳазрат пайғамбарнинг пайғамбарликдан аввал Ҳиро тоғида узлатда чекиниб 
ибодат билан машғул бўлганликларини кўрган вақтда “Муҳаммад раббига