Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal 2017-yil, 4-son (104) gumanitar fanlar seriyasi

Bariton ikki xil boʻladi:
1. Lirik bariton - yumshoq va harakatchan ovoz. Misol uchun: xalq artisti Joʻrabek Murodov, 
Oʻzbekiston xalq artistlari Sherali Joʻraev, Kamoliddin Rahimov, xalq hofizi Muhiddin Qori 
Yoqubovlarning ovozlari lirik baritondir.
2. Dramatik bariton - kuchli va jarangdor ovoz. Misol uchun: Oʻzbekiston xalq artistlari Nasim 
Hoshimov, Sason Benyaminovlarni dramatik bariton deyish mumkin. [1,32-33b.] 
Ovoz ustida ishlash jarayonida ovoz unsurlari uygʻun harakatda boʻlishi talab etiladi. Ya’ni 
hiqildoq, nutq a’zolari, ovoz rezonatorlari bir-biriga bogʻlangan va bir-biriga oʻzaro ta’sir kursatgan 
holda harakatlanadi. Toʻgʻri uygʻunlashish natijasida murakkab ovoz apparati tizimi vujudga keladi. 
Bunda ovoz bogʻlamalari oz miqdorda kuch sarf qilib, yuksak akustik samaraga erisha oladi. Ovoz 

---

ILMIY AXBOROTNOMA 
PEDAGOGIKA
 
2017-yil, 4-son 
115 
apparatining barcha faoliyatini markaziy asab tizimi boshqaradi. Shu tufayli har bir tovush ijrochini 
musiqiy qobiliyatining natijasi deb baholanadi.
Yosh ijrochilarning musiqiy, vokal eshitish qobiliyatlarini mukammal darajaga yetkazish 
alohida ahamyat kasb etadi. Vokal eshitish qobiliyati ovozning oʻziga xos (tembr) sifatlarini idrok 
qila bilishga va uning fiziologik shakllanishini tushunib yetishga yordam beradi. Professional ijroning 
tovushi oddiy soʻz tovushidan sezilarli darajada farq qiladi, chunki uning akustik spektrida ovoz 
formantlari bor (yuqori ovoz formantlari 2500-3000 gs atrofida past ovoz formantlari esa 55-600 gs).[ 
3,4.b]. Tovush toʻgri hosil boʻlayotganligini eshitish va tushunish, ayrim muskullarni haddan tashqari 
zoʻriqtirib yubormaslik (hiqildoq, nafas va boshqa a’zolarda), qabul qilingan estetik etalondan 
chekinmaslik va oʻzligini saqlab qolish gʻoyat muhimdir.
Vokal ijrochiligi sinfida dars vokal mashqlaridan boshlanadi. Vokal mashqlari boʻlajak xonanda 
yoki pedagog tarbiyasida muhim oʻrin tutadi, binobarin, u talabaning vokal-texnik malakalari 
koʻnikmalarini hosil qilish va rivojlanishida katta rol oʻynaydi. 
Vokal darslarining umumiy vaqti 40-45 daqiqa boʻlgan tarzda, (haftada 3 marta) vokal 
mashqlariga odatda 15-20 daqiqa vaqt ajratiladi. Amaliy mashgʻulotlar jarayonida har bir talabaga 
individual ravishda yondoshishimiz lozim boʻladi. Mashqlarni tanlaganda talabaning musiqiy 
qobiliyati va vokal tayyorgarligi, ovoz diapazoni va ovoz apparatidagi nuqsonlari hisobga olinishi 
muhimdir. 
Dastlabki darslardan boshlab ustoz yosh ijro holatidagi qomatiga alohida e’tibor berishi 
lozimdir. Bunda xonanda qomatini tekis, boshini esa tik tutib, erkin nafas olib, oyoqlarga bardam 
tayanib kuylashi lozim boʻladi. Vokal mashqlarini diapazonning oʻrta (markaziy) qismidan boshlash 
lozimdir. Diapazonning pastki va ayniqsa, yuqori tovushlarini asta-sekinlik va ehtiyotkorlik bilan 
kengaytirish maslahat beriladi. Mashgʻulotlarning boshlangʻich davrida ovozni toliqtirmaslik lozim. 
Ovoz mushaklari toliqqanda talabaga 3-5 daqiqa dam berilib, suhbat oʻtkaziladi. Suhbat davrida 
bajarilgan ish tahlil etiladi, uning yutuq va kamchiliklari aniqlanadi, yangi vazifalar belgilanadi. 
Dastlabki darslarda talaba xotirasida tez muhrlanib qoladigan oddiy, qisqa mashqlar kuylanadi. 
Keyinchalik, oddiy mashqlar oʻzlashtirilgandan soʻng, murakkab mashqlarga kirishiladi. Birinchi 
mashqlar unli tovushlarni vokallashtirishga qaratilishi lozim. Tajribalar shuni koʻrsatdiki, unli 
tovushlar ichida xonandaning oʻsishi uchun eng foydalisi – «A» va «I» tovushlardir. Ushbu tovushlar 
darslarda tugʻri oʻzlashtirilsa, qolgan «E», «O», «U» tovushlari ancha oson kuylanadi. Zero, ular unli 
tovushlarda ovozning tiniqligi, intonatsiyaning sofligi, registrlarning ravonligi, diapazonning 
kengayishi, ovoz mushaklarining erkin ishlatilishi va boshqa vokal malakalarini oʻzlashtirishda muhim 
rol oʻynaydi. 
Har bir xonandalik sinfida oʻqituvchilar bu malakalarni oʻzlashtirishda oʻz uslubiy yoʻli bilan 
yondoshadi. Ayniqsa, «Opera xonandaligi» va «An’anaviy xonandalik» sinflarida xonandalarni 
tarbiyalash tizimida koʻpgina tajribaga egamiz. 
Ma’lumki, opera xonandaligida «A» va «O» tovushlari «doirasimon» yopiq tarzda kuylanadi. 
Estrada xonandaligi ijrochiligida esa mazkur tovushlar biroz ochiq va «xalqona» yoʻlida kuylashi 
lozim. Zotan, xalq xonandaligi va an’anaviy maqom xonandaligining ovoz va nafas yoʻllarini oʻziga 
mujassam etadi. Estrada san’atining xalq tomonidan tez va oson idrok etishning sababi ham shunda. 
Muhim qoida kuylash chogʻida hech qachon qisiq va noqulaylik holatda boʻlmaslik kerak. Agar 
birorta tovush notoʻgʻri boʻlib chiqsa, yoki xis etilsa, yoki noqulaylik sezilsa ovozingizning oʻzi sizga 
biror narsani notoʻgʻri qilganingizni aytadi. Har doim xissiyotlaringizga ishoning. Ular eng zoʻr 
oʻqituvchining qulogʻidan ham yaxshiroq va aniqroq boʻladi [4,12.b]