222
ЎҚУВЧИЛАРДА АЛГОРИТМЛАШ ВА ДАСТУРЛАР ТУЗИШНИ ЎРГАТИШДА
SCRATCH ДAСТУРИ ИМКОНИЯТЛAРИДAН ФОЙДAЛAНИШ
Абдуғаниев Бекзод Бурхон ўғли,
Жиззах давлат педагогика институти
,
Информатика ва уни ўқитиш методикаси кафедраси ўқитувчиси
Aхборот жамиятининг ривожланиши билан касбий фаолиятнинг табиати ва
турларининг ўзгариши шароитида замонавий умумий ўрта таълимни қуришнинг янги
мафкурасини амалга ошириш зарурати ортиб бормоқда. Умумий ўрта таълим бўйича давлат
таълим стандартларини жорий этиш нафақат фан
таълими натижаларига эришишга, балки
шахсий ва мета-предметли таълим натижаларини ривожлантиришга қаратилган устувор
вазифаларни ҳам белгилайди. Ўқув жараёнини ташкил этиш ўқувчига маълум ҳажмдаги
билимларни берибгина қолмай, балки мустақил фикрлаш қобилиятини ҳам фаол
ривожланиши керак.
Умумий ўрта таълим мактаб 9-синф “Информатика ва ахборот технологиялари”
дарслигининг “Aлгоритмлар асослари” ва “Дастурлаш асослари” боблари мустақил фикрлаш,
аналитик фикрлашни ривожлантириш, мураккаб ҳаракатларни ўзаро боғлиқ бўлган
оддий
қадамлар занжирига ажратиш, сабаб-оқибат муносабатларини аниқлаш ва ўрнатиш қобилияти
танқидий фикрлашни ривожлантиришга олиб келади.
Ушбу фанни ўқитишнинг кўп йиллик тажрибаси бор ўқитувчилар томонидан
“Aлгоритмлаш
асослари”
ва
“Дастурлаш
асослари”
бобларини
ўзлаштиришда
визуаллаштириш усулидан фойдаланганда маълум даражада ечиш мумкин бўлган муайян
муаммоларни очиб беради. “Aлгоритмлаш асослари” бобида алгоритмик схема
тузилмаларидан ёзма равишда фойдаланилганда мавзу материалини ўзлаштириш
муваффақияти алгоритмик тилда ёзишга қараганда анча юқори бўлади. Оқим диаграммалари
ёрдамида ўқувчилар мураккаб алгоритмик тузилмаларни қуриш билан осонроқ
шуғулланишлари мумкин, чунки визуал тасвирда сиз вазифани "бир бутун сифатида"
кўришингиз ва уни битта визуал майдондаги кичик вазифаларга бўлишингиз мумкин. Шу
тарзда ҳал қилинган муаммони осонлик билан алгоритмик тилга қайта ёзиш мумкин.
"Дастурлаш асослари" бобида баъзи дастурлаш тиллари қўлланилади ва деярли ҳар
доим дастур матн режимида ёзилади. Ўқитувчилар жамоаси
орасида ушбу мавзу мактаб
информатика ва ахборот технологиялари фанининг энг қийин мавзуларидан бири
ҳисобланади. Бу мавзуларни кўпинча ўқувчиларга тушунтиришда турли қийинчиларга дуч
келинади ва дастурлашга ўқувчиларнинг фақатгина бир нечтасинигина қизиқтира олиш
мумкин. Aсосий сабаблар сифатида қуйидагиларни келтириб ўтишимиз мумкин:
1. буйруқлар дастурда ёзилади ва ўқувчилар учун бу буйруқ ҳаракатининг аниқ
натижасини тезда тасаввур қилиш қийин;
2. дастур натижаси одатда матн форматида кўрсатилади;
3. ушбу мавзу бўйича мактаб дарсларида таклиф қилинадиган вазифаларнинг бир
хиллиги.[1]
Scratch дастурлаш муҳити бошланғич ва ўрта мактаб ўқувчиларини ўқитиш учун визуал
объектга йўналтирилган дастурлаш муҳитидир. Ўқитувчи ва ўқувчилар Scratch дастури
асосида турли лойиҳалар яратадилар.[2]
Scratch дастурини танлаш қуйидаги фикрларга асосланади:
* Дастурий таъминот муҳити ўқувчилар учун ўрганиш ва тушуниш осон ва шу билан
бирга, мураккаб дастурларни тузиш учун фундаментал имконият беради. Бу еса ҳар сафар янги
дастурий муҳитни ўрганишга куч сарфламасдан, ўқувчи фаолиятини босқичма-босқич илмий
ва когнитив тадқиқот йўналишига йўналтириш имконини беради.
* Бизга керак бўлган муҳит дастурлаш ва ижодий лойиҳаларни
яратиш билан
шуғулланишимизга имконини беради. Бу ўқувчиларни "Информатика ва ахборот
223
технологиялари" фанини нафақат мавҳум-мантиқий, балки асосан визуал-мажозий фикрлаш
билан чуқур ўрганишга жалб қилади.
Aтрофида фаол, ижодий, кўп йўналишли, ижобий фикрлайдиган Интернет
ҳамжамиятини шакллантирган ушбу дастурий восита мактаб ўқувчиларига ундан ўз
лойиҳалари учун ғоялар майдони, ижод қилиш учун рағбат сифатида фойдаланиш имконини
беради.
Scratch ресурсларига қуйидагилар киради: объектга йўналтириш, воқеаларга
йўналтирилган дастурлашни қўллаб-қувватлаш, скриптларни параллел бажариш,
фойдаланувчи учун қулай
интерфейс, абстракция ва кўринишнинг оқилона комбинацияси,
элементар блоклардан дастур матнларини ташкил етиш, Scratch билан ўзаро таъсир қилиш
воситаларининг мавжудлиги, ўрнатилган
объектлар кутубхонаси, ўрнатилган график
муҳаррири, Интернет тармоғининг онлайн фойдаланувчилари реал вақт режимида ишлаши ва
бошқалар.
Scratch дастурининг энг муҳим имкониятлари алгоритмлаш асосларини ўрганишга,
объектларни, жараёнларни ва ҳодисаларни моделлаштиришга, индивидуал ва гуруҳли лойиҳа
фаолиятини ташкил этишга, лойиҳалаш ва илмий-когнитив фаолият жараёнида фанлараро
алоқаларни ўрнатишга имкон беради.
Scratch датури энг оддий алгоритмлардан тортиб то энг мураккаб бўлган
алгоритмларни тушунишга имкон беради. Қуйидаги энг оддий
такрорланувчи алгоритм ва
унинг дастурини кўриб чиқайли. Мисол учун: 1 дан
n
гача бўлган сонлар йиғиндиси
ҳисоблашнинг алгоритми ва дастурини кўриб чиқайлик.
Ушбу масаланинг алгоритми қуйидагича:
Бу йиғиндини ҳисоблаш учун i = 0 да S=0 деб оламиз ва i = i+1 да S =S+i ни
ҳисоблаймиз. Бу ерда биринчи ва иккинчи қадамлар учун йиғинди ҳисобланди ва кейинги
қадамда
i
параметр яна биттага орттирилади ва навбатдаги рақам аввалги йиғинди S нинг
устига қўшилади ва бу жараён шу тартибда токи i < N шарти бажарилмагунча давом
эттирилади ва натижада изланган йиғиндига эга бўламиз. Бу фикрларни қуйидаги алгоритм
сифатида ифодалаш мумкин:
1.
N – берилган бўлсин:
2.
i = 0 берилсин
3.
S = 0 берилсин
4.
i=i+1 ҳисоблансин
5.
S=S+i ҳисоблансин
6.
i < N текширилсин ва бу шарт бажарилса 4-сатрга қайтилсин, акс ҳолда кейинги
қаторга ўтилсин
7.
S нинг қиймати чоп этилсин
Унинг блок-схемаси ва pythonдаги ҳамда scratchда ёзилган дастури 1- ва 2-расмларда
келтирилган.
Қуйидаги (1-2-расмлар) расмларда дастлабки n та соннинг йиғиндисини ҳисобловчи
дастурнинг алгоритми, python дастурлаш тилидаги коди ва Scratch датурида тузилган дастури
келтирилди.
Ўқувчилар анъанавий тарзда қийин ҳисобланган иккита мавзуни “Aлгоритмлаш
асослари” ва “Дастурлаш асослари”ни ўйноқи тарзда ўзлаштирадилар. Визуаллаштириш,
график шаклда тезкор фикр-мулоҳаза, эркин танланган жавоб шакли билан муаммоларни ҳал
қилиш ижодий мустақил таълим учун кучли рағбатдир ва ўқув дастурида ўзлаштириши керак
бўлган воситалар ёрдамида мустақил равишда яратиш истагини келтириб чиқаради. Вазифа
берилса ва ўқувчи керакли натижани визуал тарзда ифодаласа, у ўзи қодир бўлган даражада
ва тезликда аналитик ва алгоритмик фикрлашни ривожлантиради.
224
1-расм. Такрорланувчи алгоритм блок-схемаси ва унинг Pythonдаги дастур коди.
2-расм. Scratch дастурида тузилган 1 дан n гача бўлган сонлар йиғиндисини ҳисобловчи
дастур
Бундан ташқари Scratch дастурлаш муҳитининг педагогик салоҳияти уни ўқувчининг
шахсий ва ижодий ривожланишига йўналтирилган илмий ва когнитив фаолиятини лойиҳани
ташкил этишнинг истиқболли усули сифатида кўриб чиқишга имкон беради.
Scratch дастурининг санаб ўтилган хусусиятлари ўқувчиларнинг
масъулият ва
мослашувчанлик, мулоқот, ижодкорлик ва қизиқувчанлик, танқидий ва тизимли фикрлаш,
ахборот ва мултимедиа воситалари билан ишлаш қобилияти, муаммоларни қўйиш ва ҳал
қилиш қобилияти каби шахсий фазилатларини ривожлантиришга таъсир қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
